Мискәләй тәгәрләп көскә тороп ултырҙы.
Мейескә терәлеп торған артлы ултырғысҡа эленгән күлдәген ынтылып алды, яҙа-йоҙа сәсен һыпырғылап, башына яулығын япты. Эйелеп-бөгөлөп ойоғоноң бер үксәһен, бер осон тартҡылап, саҡ рәтләп кейеп алды. Ауа-түнә тышҡа килеп сыҡҡанда, яҡшылап яҡтырмаған да ине. Ойоп ҡына торған һарай ишегенә тиклем, хужабикәнең ғәҙәттәгенән иртә килеп инеүенә үпкәләгәндәй, асыулы сыйылданы. Инде һыуалам тип торған Бөйрәкәй ҙә ауыр уфтанып килеп торҙо, уның сөрөшөп кенә бөткән еленен тартҡылағанда ла Файза тик Зөһрәһе хаҡында борсолдо. Яҙа-йоҙа ситтә йөрөйөм, тип, кеше шул тиклем үҙгәрә аламы икән? Ярар, эйе, еткән ҡыҙ бала, яратырға, яратылырға ла тейеш, кейәүгә лә сығыр, бәпестәр ҙә табыр. Артыҡ ҡайғырырға урын да юҡ һымаҡ, тик нишләптер йөрәк тигәнең урынында түгел. Нишләп ул тиклем тынысһыҙлана икән? Әллә күҙ ҡараһылай һаҡлаған ҡыҙын ҡыҙғаныуымы?
Ул арала, мал бағырға тип, башына йәлпәшеп кенә бөткән кәпәсен кейеп, өҫтөнә инде сепрәге туҙып, мамығы һәлберәй башлаған фуфайкаһын һалып, аяғына сүсинкәһен тағып, оҙон-оҙон аҙымлап Миҙхәте лә сыҡты. Хуш еҫле кәбәнде боҙоп, иң тәүҙә бөтә эшен эшләүҙә ярҙамсыһы Йондоҙҙо ҡыуандырҙы, унан һәүкәшенә өлөш һалды, артабан инде бер-береһен уҙып баҡырыусы һарыҡтарға сират етте. Һуңынан, кетәк яғына үтеп, тауыҡтарҙы асып байҡаны ла ем һипте. Тыныс ҡына йөрөргә тырышһа ла, ғаилә башлығы ла ҡыҙын уйланы. Иртәнге сәйгә ултырғас, ауыҙы бүлтәйеп, түгелергә генә ултырған ҡатынына башлап һүҙ ҡатты:
– Йә булмаһа, барып күреп ҡайт һуң, Зөһрәнең уҡыған, йәшәгән ерен, бер аҙ һауа алмаштырып, кеше байҡап, тигән кеүек, әллә ул тиклем хафаланырлыҡ та түгелдер...
– Шулай тип уйлайһыңмы, бер үҙем ул ҡалала йөрөй белһәм ярар ҙа ул?! Файза һыуына биреп ҡалған сәйен шөрпөлдәтеп йотоп ҡуйҙы ла иренә текәлде.
– Йөрөрһөң, һин бит атаҡлы Хәсбиямал килене, уның кеүек әрһеҙ, хәҙер бейемеңдән арттырмаһаң, бер ҙә кәметмәйһең, шикелле. Язык – Москва найдет, – тип кеткелдәне ире. Ҡатыны урам буйлап йөрөүен йөрөмәй, әммә яһиллығы, үткенлеге, ҡыҙыулығы хәс тә Хәсбиямал...
Ҡапыл ғына бешеренеп, күстәнәстәр һалып алып, төйөнсөктәрен йүнләне лә, һыйырын күрше Рәүфәгә йөкмәтеп, Файза юлға сығып та китте. Ҡунаҡҡа ғына ябына торған, күпереп ҡалҡҡан дебет шәлен, писец яғалы бәлтәһен, йөн итеген кейеп алды. Ҡалаға килеп еткәндә, көн кискелеккә ауышҡайны. Кеҫәһенән йомарланып бөткән ҡағыҙ киҫәген соҡоп сығарҙы. Ире ыҡсым ғына итеп яҙып биргән бит әле әҙрисләрен. Беренсе итеп Зәлифәнеке яҙылған булғас, тәүҙә шунда барырға ҡарар итте. Белекле шул Миҙхәте: был ярһыу бисә тура Зөһрәгә барып, баланың күңелен ҡалдырырлыҡ төпсөнөп, әллә ниндәй һүҙ һөйләп ташлар, тигәндер, тәүҙә бикәсенә инеп һыуынып алһын, ти инде. Ҡатын ирен яттан ғына яратып ҡуйҙы...
Ҡотло ғына итеп йәшәп ята икән бикәсе. Зәлифә ысын ҡала ҡатыны булған да ҡуйған. Зауыҡлы ғына кейенеп алған, сәстәрен буятҡан, ҡыҫҡа ғына итеп ҡырҡтырған, тырнаҡтары ла осло, ҡыҙыл төҫтән. Өйөнөң эсендә шипылдата баҫып тәпешкә кейеп йөрөп ятыуы бигерәк мәрәкә тойолдо. Ауылдарында бер кем дә улай ҡыланмай, түрбаш тирәһендә ни ҡалыныраҡ итеп ямалған ойоҡ кейә лә ҡуяһың. Бикәсенең балалары ла өндәшмәҫ кенә, хатта һаулыҡ та һорашманылар шикелле, әллә ишетмәнеләрме? Кейәүе лә тыйнаҡ. Ирендәрен ослайтып ҡына хәбәр һөйләгән бикәсен тыңлап ултырғанда Файза арыуыҡ нәмәне байҡап өлгөрҙө. Былай ихлас ҡыналар, өҫкә ауып киләләр, ят-ят ризыҡтар әҙерләп, ҡоҙағый кеүек итеп ҡунаҡ иттеләр. Файза улай-былай итеп Зәлифәнең ҡылын тартҡылап ҡараны, йәнәһе, әллә ул беләлер Зөһрәнең хәл-әхүәлен. Бик маҡтап телгә алдылар уның ҡыҙын: ял һайын килеп тора, ярҙамлаша, балаларҙы ла ҡараша икән. Быларҙың һүҙенән әллә ниндәй йөй таба алманы. Ҡыҙының уҡыу йортон, йәшәгән урынын күреп, күңеле тынысланып, ҡайтыр яҡҡа ыңғайланы...
х х х
Еңгәһе сығып киткәс, Зәлифә ултырған еренән уҡ шикелле атылып торҙо ла ошо арала барып Зөһрәне һөйләшергә кәрәк булырын кәңәш итте иренә:
– Тимерҙе ҡыҙыуында һуғырға кәрәк! Айышына төшөнөп ҡалырҙар, йә кеше һүҙе барып етер, баштарын бутарҙар. Зөһрәнең аяҡ-ҡулын ергә тейгеҙмәй алып ҡайтып китерҙәр. Еңгәй бит яһил, ни тиһәң дә, Хәсби килене, – тип сутырланы.
Ире ҡатынының һүҙҙәре хаҡ икәнлеген төшөндө. Кисектермәй генә, хатта ошо йомала Фәрхәтте, тағы төҙөлөштә эшләп йөрөгән оло бер иптәшен алып, кәләш һөйләшеп ҡайтырға ниәтләне. Был турала Зөһрә белгәс, бер аҙ баҙап ҡалды. Әммә апаһы ауыҙын асып һүҙ әйтергә лә форсат бирмәне, артабан хәлдәр нисек буласағын күҙаллап:
– Һине еңгәм боролдатып ауылға алып ҡайтып китәсәк, Фәрхәткә танауыңды ла күрһәтмәйәсәк. Бына мин әйтте тиерһең, иларһың, һуң булыр. Апайым әйткәйне бит әле, тип ер тырнап йөрөрһөң. Ул саҡта мин һиңә бер нисек тә ярҙам итә алмаясаҡмын. Аламалыҡҡа әйтмәйем бит, Һеҙҙе уйлайым – шул ғына. Ярар, биғәйбә, үҙең беләһең, – тип ебәргән булды.
Риза булды Зөһрә. Һөйләшергә барғандарында үҙе лә ҡуша ҡайтырға ҡарар итте. Бер түгел өс ят ир килеп инһә, әсәһенең сәсе үрә торор, ҡыуып сығарырға ла күп һорап тормаҫ. Нимә булһа ла булыр, әммә Фәрхәтһеҙ йәшәй алмай ул...
Автобус ауылға киске һигеҙҙәр тирәһендә генә ҡайтып төштө. Ҡапҡа алдына килеп еткәс, Зөһрә туҡтап ҡалды. Өйгә инергә әллә уңайһыҙландымы, әллә ҡурҡтымы шул, нишләптер ҡалтырап төштө. Уны абайлаған еҙнәһе эре-эре аҙымдар менән ихатаға үтте лә ишекте үҙе башлап шаҡыны.
– Үтегеҙ, кем бар унда? – Файзаның сағыу тауышы ишетелде.
Әсәһен ишеткәс, Зөһрәнең йөрәге ана-бына осоп сығыр һымаҡ тойолдо. Тамағы кипте, тыны ҡыҫылды.
– Беҙ йөрөп ятабыҙ әле кисләтеп кенә, – тип көлгән булды еҙнәһе.
– Түрҙән, түрҙән, кейәү, әйҙәгеҙ, Зәлифә, балалар бармы, әйҙә, – тип өтәләнде хужабикә. Миҙхәт, туҙып, ялбырай төшкән көртөйөн ҡапланып, йәһәтләп тышҡа уҡ килеп сыҡты. Бер ишек алды булып торған ҡунаҡтарҙы күргәс, ғаилә башлығы ла албырғап ҡалды, сәбәбен аңлағандай, эс тартып ҡуйҙы, шулай ҙа беҙҙең халыҡҡа хас ихласлыҡ һәм тыйнаҡлыҡ менән өйгә әйҙүкләне. Ноябрь һалҡынын эйәртеп килеп ингән ят-ят кешеләр араһында Зөһрәне күргәс, Файза һүҙһеҙ ҡалды.
– Уйланыуым бушҡа түгел, йөрәгем тыныслыҡ таба алманы, йоҡом йоҡо булманы, – тип илаулап һүҙ башланы әсәй, ҡыҙы менән аулаҡ ҡалғас. – Әйттем атаңа ла, тигенгә түгел был бошоноуҙарым, тип, эх, балаҡайым, үзбәктән башҡа егет бөткәнме, үҙебеҙҙең милләт егете нимәгә ярамаған, эй, Аллам, бәпесем, харап булаһың, мәңге риза түгелмен, Зөһрә! Зәлифә менән кейәүҙең арттарына терәп ҡуйып тоҙ менән атһам да үсем ҡанмаҫ. Үҙе үзбәккә барғаны етмәгән, хәҙер минең баламды ҡоҙалаған, мәғәнәһеҙ. Теге ваҡыт ҡалай ихлас ҡыланып ултырған булды бит әле, тос йылан, ауыҙына төкөрәйем. Ҡара халыҡҡа, тип үҫтергән балам юҡ! Мин бит һине күктәрҙән ялбарып һорап алдым, аҡ биләүгә ураған һайын бәхет теләнем, йөрәккәйем, йә инде, нишләүең был?!
Зөһрә мөлдөрәп тулған күҙҙәрен йәшерҙе. Яратыуы тураһында әйтергә теле әйләнмәне – оялды, әсәһен һығып ҡосаҡлап йыуатҡыһы килде ҡурҡты. Үҙен шул тиклем ғәйепле тойҙо, әммә мөхәббәт тойғоһо көслөрәк икән.
Ирҙәр тыштан ингәс, күмәкләп һөйләшеү өсөн залға йыйылдылар. Һуңғы һүҙҙе Миҙхәт әйтергә тейеш ине. Уның ҡыҙының ҡулын һорап килгәндәр. Зөһрәгә кейәүгә сығырға иртәрәк, тип уйлай атай кеше. Әле ун һигеҙе саҡ тулды. Башлы-күҙле булырға мәле еткән булған хәлдә лә, үзбәккә түгел инде, сит милләт кешеләре менән ҡоҙалашып ултырыры ике ятып бер төшөнә ингәне юҡ, ер аяғы, ер башында ятҡан Үзбәкстанға бирер артыҡ ҡыҙы ла юҡ. Миҙхәттең уйҙары буталды, күҙенең ҡыры менән генә балаһына күҙ һалды. Бигерәк кенә һылыу шул ҡыҙы, әллә ҡурҡыуҙан, әллә уңайһыҙланыуҙан ҡойолоп ҡына төшкән. Ике сикәһе алһыуланып, башын аҫҡа эйгән, тын алғаны ла һиҙелмәй. Аяҡтары, ҡулдары өҙлөкһөҙ дерелдәй. Файзаһы, һунарға сыҡҡан януарҙай, тешләнеп ҡатып ҡалған. Риза булып ҡына ҡара, тип, Миҙхәтте тереләй тотоп йотор кеүек төбәлгән, көйәләнеүҙәндер инде ҡулдарын алмаш-тилмәш тызып-тызып йомарлай. Кейәү ишараты бер бошоноуһыҙ ғорур ҡарап ултыра. Уны күргәс, Миҙхәттең тағы һарыуы ҡайнап китте. Баланың башын әйләндергәндәр, тип эстән генә һеңлеһе Зәлифәне, кейәүен һүкте.
– Шула-а-ай икән, йәмәғәт, — тигән булды ғаилә башлығы. – Зөһрә беҙҙең берҙән-бер генә бала, әсәһе лә, мин дә уны сит-ят ергә кейәүгә оҙатырға теләгебеҙ юҡ. Уның ҙур ҡалала уҡырлыҡ белеме бар ине. Яныбыҙҙан ебәрге килмәгәнлектән ошо тирәлә алып ҡалдыҡ. Әгәр Башҡортостанда ҡалып, беҙҙең төбәктә төпләнһәгеҙ, ризалыҡ бирербеҙ, ә күсереп алып ҡайтып китеү тураһында һүҙ ҙә булырға мөмкин түгел. Минең йомғаҡлау һүҙем шул.
Бер кем дә ҡаршы бер ауыҙ һүҙ ҙә ҡатманы, Фәрхәт кенә үҙ телендә ниҙер әйтте. Уның һүҙҙәре ярым-ярты аңлашылһа ла, ағаһы тәржемә итеп асыҡлыҡ индереп ҡуйырға булды:
– Атайыбыҙ юҡ, әсәй һәм дүрт апай бар, шулар менән кәңәшләшкәс, һеҙгә хәбәр итермен, тине Фәрхәт ҡусты.
Энә өҫтөндә ултырған кеүек Файза шунда уҡ ырғып төштө:
– Һинең кәңәш-төңәшең кәрәкмәй, үзбәккә тоттороп сығарыр балам юҡ, кәңәш итә берәү, эйе, хәҙер, юҡ, юҡ, үҙебеҙҙең яҡта, беҙҙең күҙ алдыбыҙҙа торабыҙ тиһәгеҙ, бажалыста, ә былай штоб здесь духы не был.
Сәсрәргә әҙер генә ултырған ҡатынын саҡ тыйҙы Миҙхәт. Уға хут бирһәң, был өс үзбәкте бер ҡул менән алып сығып олаҡтырыр ине. Иртәгеһенә таң менән кире юлға йыйындылар. Файза тышҡа сыҡҡан арала ҡыҙына өгөт-нәсихәтен әйтеп ҡалырға тырышты:
– Балам, башың икәү түгелдер, моғайын. Уйыңдан кире ҡайт. Мөхәббәт – ул өс көнлөк. Икенсе ил, икенсе халыҡ, икенсе ғөрөф-ғәҙәт, йола. Ҡолас ташлап үҙ телеңдә һөйөшөп, үҙ телеңдә ирешеп йәшәмәгәс – ул йәшәү буламы? Ыңҡылдап, әйтер һүҙеңде лә әйтә алмай ултырырһың. Мине уйла, атаңды уйла, мәсхәрәгә ҡалдыраһың бит беҙҙе. Һине һағынып-һарғайып ултырайыҡмы инде олоғайған көнөбөҙҙә. Ҡартәсәйең тере булһа, беҙгә йөҙ килеп урар ине, бер бөртөк балаңа йүнле-башлы тәрбиә бирә алманың, тип мине эттән алып эткә һалыр ине, ошо көнө ҡәберендә ҡырҡҡа әйләнеп ятҡандыр әле...
Зәлифәһе менән нимәгә ғүмере буйы ҡатышманы, тиһең, фәҡәт шул ҡыҙының елбәҙәкләнеп сығып китеүен кисерә алманы.
– Ярай, әсәй, — тип кенә әйтә алды Зөһрә.
Ҡалаға барғас, тура ятағына ҡайтты. Ҡояштай балҡып йөрөгән ҡыҙҙың йөҙөндә бер нур остоғо ла ҡалмағайны. Ябыҡ ҡына кәүҙәһе былай ҙа бәләкәсәйеп, бөршәйеп киткән төҫлө. Уҡыуына ла йөрөй алмай, ике көн яҫтыҡҡа ҡапланып иланы. Ата-әсәһен көйҙөргәне өсөн үҙен битәрләне, Фәрхәткә булған һөйөү хистәренең ялҡыны алдында көсһөҙлөгөнән ыңғырашты. Ауға тотолған күбәләктәй хис итте үҙен, икегә ярылырҙай булып сәбәләнде. Тамағына ризыҡ түгел, һыу ҙа үтмәне. Үртәлә торғас, бер аҙға ғына онотолғоһо килеп урамға сыҡты. Ҡала һауаһы ауылдыҡына етәме инде? Эх, хатта ҡышын да башты әйләндерерлек, күңелдәрҙе ҡытыҡларлыҡ хуш еҫ бөркөлә бит уның урман ҡосағында ултырған ғәзиз төйәгенән. Кәртә артындағы ҡайынлыҡҡа сығып йән рәхәтлеге алыуы, емеш-еләгенә кинәнеүе үҙе ни тора?! Бер ҡасан да ташлап китмәйәсәк ул ғәзиз ерен, ата-әсәһен.
Нишләптер аяҡтары үҙенән-үҙе Зәлифә апайҙарына алып китте. Уның кәңәшенә, терәгенә мохтаж инеме, әллә һөйгәнен күреү теләге менән яндымы – Зөһрә үҙе лә аңламаны. Ул барып ингәндә апаһы балалар менән үҙе генә өйҙә ине.
– Фәрхәт ҡайтып китер ул Үзбәкстанға. Ауылдан килгәс, инде ҡайғырҙы, йөрәге ярылды ҡәйнешемдең. Ул яҡҡа ҡайтып күренһә, ауыҙын да астырмай өйләндерә лә ҡуялар инде, эйе унда шулай бит. Балаларына тормош иптәшен ата-әсәләре һайлай. Башҡортостанға юлы ябыла инде!
Зәлифә, Зөһрәнең йәнен үртәргә тырышҡандай, тын да алмай бытылданы. Үҙе ара-тирә ипләп кенә һеңлеһенә күҙ һирпеп алғыланы. Көндө кискә ауышлатып еҙнәһе менән Фәрхәт эштән ҡайтып инделәр. Фәрхәттең дә күҙҙәренең нуры ҡайтҡайны: элекке кеүек осҡондар сәсрәтеп, янып торған бөркөттәй ҡараш тоноҡланып ҡалғандай тойолдо.
– Поезға билет алдыҡ, – тип һүҙ башланы еҙнәһе, әйтерһең, ишек артында ҡатынының һөйләгәнен тыңлап торған да дауам иткән кеүек. – Икенсе аҙнала юлға сыға инде ҡустым.
Үҙе лә һиҙмәҫтән Зөһрәнең сикәһенән ике бөртөк ынйы йүгереп төштө, йөрәге ҡупты, тамағы кипте. Уның торошон башҡалар һиҙҙеме, юҡмы, әммә был минуттарҙа иҫен юғалтырҙай хәлдә ине. Нисек, Фәрхәт ҡайта? Булмаҫ, нисек инде улай? Нисек Зөһрә Фәрхәтһеҙ йәшәйәсәк? Ҡыҙсыҡтың бөтә кәүҙәһе ямғыр аҫтында күшеккән ҡошсоҡтоҡолай дерелдәне. Ипләп кенә күтәрелеп һөйгәненә ҡараны.
– Эйе, ҡайтам, бында төҙөлөш тамам, әлегә эш тә юҡ, – тине.
– Шулай бына, ҡәйнеште ай күрҙе, ҡояш алды, яңы ғына килгән кеүек ине, өс ай һиҙелмәй үтеп тә китте, — тип көлгән булды апайы. Зәлифәнең һәр һүҙе һеңлеһенә төрттөрөп әйтелгән кеүек.
Уларҙың тауыштары әллә ҡайҙа алыҫта ишетелгән һымаҡ. Зөһрә бер ни ҙә аңламаны ла, күрмәне лә, сикәләре ҡыҫты, башы шауланы.
–Зөһрә, Зөһрә, тим, ҡолағың тоноп ултыраһыңмы әллә, баянан бирле һиңә әйтәм, — тип ҡысҡырып көлөп ебәргән тауышҡа уянып киткәндәй булды. – Фәрхәт менән барып күреп ҡайт, йә, уның да йәшәгән яҡтарын, туғандарын. Ул яҡтағылар шул тиклем ихлас. Матур ерҙәр. Бер аҙ ғына йөрөп килгәндән бер нимә лә булмаҫ, еңгәйем менән ағайым белмәй ҙә ҡалыр, уҡыуыңда ауырып ҡайтып китте, тип әйтеп торорҙар. Ҡәйнеш ни, эш булһа, кире был яҡҡа килә бит. Китсе, улайтып икегеҙ ике яҡта ҡайғырып ултырғансы, бергәләп йөрөгөҙ. Пар килеп кенә тораһығыҙ. Фәрхәт ҡәйнеш ни тиклем бошона, һинең өсөн йөрәгем өҙөлә. Улайтмағыҙ, – тип хатта күҙ йәштәрен дә һөртөп ҡуйған кеше булды. Фәрхәт залға сыҡҡан арала:
—Һин ҡуша барһаң, ул кире эйәреп был яҡҡа килә ул. Ана, еҙнәң килде бит минең арттан, ҡайҙа барһын. Бер үҙеңде ҡайтарып ебәрмәй бит инде ул, өҙөлөп ярата һине, – тип бышылдап күҙ ҡыҫты.
Һөйөү көсөмө, әллә ҡыҙыҡһыныу тойғоһо булдымы, Зөһрә апайының кәңәшен тоторға булды, егет тә аҙна-ун көн самаһынан Башҡортостанға кире әйләнеп ҡайтырға һүҙ бирҙе. Ата-әсәһенә лә хәбәр итеп тормай, тиҙ арала йыйынды ла Фәрхәт менән Үзбәкстанға юл алды. Поезд ҡуҙғалып киткәс, Зәлифә иркен һуланы, һеңлеһе өсөн ихлас ҡыуаныуға ҡарағанда, үҙенең һүҙе һүҙ булыуына тантана итә ине, буғай.
Һөйгәне менән бергә булыу минуттарынан да ҡәҙерлеһе булмағандай тойолдо Зөһрәгә. Был ваҡытта икенсе башҡа нимә тураһында уйлағыһы ла килмәне, шулай ҙа ят республиканың шыҡһыҙ тәбиғәте, бөтмәҫ-төкәнмәҫ яландары, суҡайышып торған ташлы-ҡаялы тауҙарының бер матурлығын да күрмәне ҡыҙ. Нисек был яҡтарҙа көн итмәк кәрәк, әллә селектән башҡа үҫемлек тә юҡ инде? Ҡотһоҙ ғына ҡыуаҡлыҡтарҙан башҡа бер ағаслыҡ күренмәй. Поезд туҡылдауын тыңлап ике тәүлек буйына барҙылар ҙа барҙылар. Был Зөһрәнең тыуған яҡтарынан тәүгә сығып китеүе ине. Ауылымды һағынам, тип Өфөгә барырға баш тартҡан ҡыҙға, өс айҙан Үзбәкстанға китәһең, тиһәләр, биллаһи, эсен тотоп көлөр ине.
Фәрхәттәрҙең ауылына килеп еткәндә ярайһы ғына эңер төшөп, күҙ бәйләнгәйне. Оҙон урам әллә нисә саҡрымға һуҙылған. Йорттары ергә һеңә яҙып ләпшәйеп ултыра, тәҙрәләре лә бәләкәс кенә итеп уйылған, дөйөм алғанда, был ауылдан кем ҡайҙа теләй ҡасып киткән дә, тик ҡарт-ҡоро, яңғыҙ-ярпы тороп ҡалған ташландыҡ бер ер кеүек тойолдо. Арыуыҡ ҡына тәпәйләгәс, тәғәйен ергә килеп еттеләр. Бейек ҡапҡалы, ап-аҡ итеп аҡланған, ҙур балсыҡ өй ҡаршы алды йәштәрҙе. Ишек алдарының ҡыйыҡ менән ҡапланыуы сәйер күренде, бер буш урын ҡалдырмай ергә йәйпәк таштар түшәлгән. Эстә оҙон коридор, уның ике яғынан бик күп бүлмәләр теҙелеп киткән. Бөтә ергә лә сағыу балаҫтар түшәлгән, мебелдәрҙең булмауы ла ҡыҙыҡ ине. Донъя шар асыҡ торһа ла, һис кем булманы, тимәк, Фәрхәттең ҡайтыры әсәһенә билгеле түгел. Егет тиҙ генә күршеләргә инеп һорашып сығырға булды. Зөһрә бер үҙе тороп ҡалғас, нисектер шомло булып китте, башҡайын икеле-микеле уйҙар баҫты. Ошонда мәңгелеккә ҡалырға тура килеп ҡуйһа, ә бәлки, ул да башҡа бер ҡатлы ҡыҙҙар кеүек алданғандыр. Сөнки поездың дөйөм вагонында әрменән ҡайтып килгән күмәк кенә үзбәк егеттәре менән тура килделәр. Фәрхәттең йә тамбурға, йә буфетҡа киткән осоронан файҙаланып, Ҡаҙағстан сигенә етмәҫ элек үк, Сардор исемле егет бер нисә тапҡыр Зөһрәне Башҡортостанға кире ҡайтырға өгөтләне:
– Зухра, ты неправильно поступаешь, слезь на следующей станции, я помогу тебе купить билет в Башкирию. С Узбекистана ни одна девушка еще обратно не уехала, и тебя у нас оставят. У нас ведь совсем другие обычаи, жесткие правила, женщинам нелегко приходится. Ты будешь очень жалеть, что меня не послушала. Я только добра желаю. Почему огорчаешь своих родителей?
Билдәһеҙлектән ярһыған йөрәгенә ошо һүҙҙәр тынғы бирмәне. Сардор... ысын күңелдән ярҙам итергә теләнеме, әллә алдарға уйы булдымы? Зөһрә буталды, кемгә ышанырға ла белмәне...
– Зөһрә, күршеләргә инеп торайыҡ, әсәйем “Сөннәт туйы”на киткән! — һөйгәненең тауышынан ҡыҙыҡай тертләне.
– Ҡурҡыттыммы әллә? – тип Фәрхәт уның яурындарынан йомшаҡ ҡына ҡосаҡлап алды. – Ҡурҡма, мин һине бер ҡасан да ҡалдырмам, алдамам, рәнйетмәм. Бөтәһе лә яҡшы буласаҡ.
Күршелә ишле ғаилә йәшәгәнлеге асыҡланды. Хаят апайҙың алты балаһы Зөһрәне алты яҡтан уратып алды. Тик яулыҡта, оҙон күлдәктә һәм итәк аҫтынан өҫтәп кейелгән салбарҙа ғына йөрөгән ерле ҡатын-ҡыҙҙар араһында ҡунаҡтың плиссировкалы ҡыҫҡа ғына аҡ итәге, шул уҡ төҫтән кофтаһы, бейек үксәле итеге, үтә күренмәле йылтыр ғына ойоғо, тулҡынланып төшкән оҙон сәстәре – барыһы ла сәйер ҙә, матур ҙа күренде был муйыл күҙҙәргә. Бәләкәс малайҙар теҙелешеп ултырып Зөһрәне бик оҙаҡ һәм ентекле итеп текләне, кейемен, ҡулдарын, толомон тотоп ҡараны. Әсәйҙәре, үҙҙәренең телендә уларҙы ҡыҙҙырып, икенсе бүлмәгә ҡыуып сығарһа ла, ҡыҫылған ишек аша уларҙың баштары сиратлап-сиратлап күренә торҙо.
Хаят апайҙың тулған айҙай ап-аҡ йөҙө, текә маңлайы, ҡарлуғас ҡанатылай һыҙылып киткән ҡаштары, ҡамыш шикелле ҡуйы оҙон керпектәр араһында мөләйем ҡуңыр күҙҙәре, эйәгенең уң яғындағы ҡап-ҡара матур миңе уны тағы ла һөйкөмлөрәк итә. Тығыҙ ғына итеп ябынған яулығы ситенән ҡара сәстәре саҡ ҡына күренеп тора. Ни тиклем һылыу булмаһын ҡатын, ул Зөһрәгә бигерәк йонсоу, моңһоу булып күренде. Башҡортостанға алып ҡайтып Хаят апайын бөҙрәханаға алып барғыһы, матур итеп кейендергеһе, биҙәндергеһе килеп киттесе. Күрше апай бер тапҡыр ҙа күтәрелеп ҡараманы: әллә Фәрхәттән оялды, әллә был тарафтарҙа тәртип шулаймы? Йүгерекләп йөрөп иҙән уртаһына табын әҙерләгән булды. Өҫтәл тейешле урынға түңәрәк икмәк, кәнфиттәр һәм сәй ҡуйылды. Беҙҙең башҡорттар ҡайҙан ғына килгән ҡунаҡ булмаһын, хатта күршеһе инһә лә, барлыҡ һыйын сығарып теҙер, бер ҡаҙан итеп аш һалыр ине... Алыҫ юлдан килеп, асығыуҙан эсе бер туҡтауһыҙ көтөрләп ултырған Зөһрә үҙ уйынан үҙе уңайһыҙланып китте. Бынау балаларҙан ризыҡ артып та ҡалмайҙыр инде, бер ултырғанда һыпырып ашап тороп китәләрҙер. Апайҙың ире аҡса эшләргә тип Рәсәйгә сығып киткән дә бына ярты йылдан ашыу инде ҡайтҡаны юҡ икән. Йорт буйынса бар мәшәҡәт ҡатын-ҡыҙ елкәһендә.
– Апай, ә нимә була ул сөннәт туйы? — тип һораны ҡыҙыҡһыныуын йәшерә алмаған ҡыҙыҡай.
– Беҙҙең яҡта малай кешегә биш йәш тулһа, уны сөннәткә ултырталар. Ул бик ҙур байрам итеп үткәрелә, бөтә туғандар ҙа саҡырылғас, йәмғеһе ике йөҙләп ҡунаҡ йыйыла, балаға изге теләктәр әйтелә, бүләктәр бирелә. Бер нисә малайҙың сөннәт туйын бергә уҙғарырға ла була. Был сара таң менән башлана, иртәнге намаҙҙы күмәкләп уҡығас, былау ашарға ултыралар. Ашҡа туғандар ғына түгел, күршеләр ҙә килә, хатта кем эштә була — уларҙы ла был сараға ҡайтаралар.
– Ул тиклем кешегә нисек бешереп өлгөртөргә һәм бешергәнде еткерергә була ул? — аптырауҙан Зөһрәнең күҙҙәре ҙурайып китте.
– Һәр ауылда ошо байрамдар өсөн ашнаҡсылар бар, беҙҙекендә Фәрхәттең әсәһе ғүмер буйы сәй яһаусы һәм икмәк телеүсе булып эшләй, уның өсөн хаҡ түләйҙәр. Кемдер ҡашығаяҡ ҡына йыуа, икенселәре былау өсөн яуаплы.
– Ҡатындар ҙа ҡунаҡ буламы, әллә улар ялсы кеүек кеше һыйлап ҡына тик йөрөймө? – тип һорау артынан һорау яуҙырҙы ҡыҙ.
Әлбиттә, улар иртәнге намаҙҙан һуң киләләр, бейеү, һый-хөрмәт кискә тиклем дауам итә. Ә балалар уйнайҙар. Кискә оло ир-егеттәр килеп, малайҙарҙы сөннәтләйҙәр. Улар ҡурҡмаһын өсөн аҡса, бүләк биреп ҡыуандыралар, һин хәҙер ир еттең, тип ҡеүәтләйҙәр. Бынан һуң улар һаҡланыу маҡсаты менән бер аҙна тирәһе киң салбар йә итәк кейеп йөрөргә тейештәр.
Ҡайһы һүҙҙәрен үзбәксә йә этеп-төртөп русса һөйләгән Хаятты Зөһрә йотлоғоп тыңланы, аңламаһа – ҡабат-ҡабат һорашты. Күрше ҡатындың аралашыуға һыуһағанлығымы, Зөһрәне оҡшатыуы булдымы – асылып китеп һөйләне лә һөйләне...
Оҙаҡ ҡына көттөрөп, туғандар ҡайтып төштө. Шау сәскәле сағыу кейемдәге Фәрхәттең әсәһе, матур итеп биҙәлгән мискә кеүек тәгәрләп килеп инде, шунда уҡ Зөһрәне ҡосаҡлап яратып алды, үҙҙәренсә әллә нимәләр тытылдап алып китте.
Тулы ғына кәүҙәле был ханым бик мөләйем һәм ирәбе. Ҡапыл ғына башын ҡайҡайта биреп, ихлас көлөп ебәреүе, еңдәрен беләгенә тиклем төрөп, өй буйлап елдереп йөрөүе, атлаған саҡта үксәһе менән иҙәнде думбылдата баҫыуы – Фатима әбейҙең әле шәп кенә икәнлегенә ишара. Уның аш-һыуға сымыры икәнлеге күренеп тора.
– Иң беренсе ҡыуырҙаҡ ашап алайыҡ, тиҙ генә нимә бар шуны йүнәттем инде, көн буйы өйҙә тормағас, — тип өтәләнде хужабикә.
Әллә ниндәй ят ризыҡ көтөп ултырған Зөһрә ҡурҙаҡты күргәс, еңел тын алып ҡуйҙы. Уны атаһы өйҙә гел генә ҡура, бигерәк тә һуғым һуйғандың иртәгеһенә – бешкән иттең мул сағында. Табаға май һала, унан бешкән итте теҙеп сыға, өҫтөнә арыу ғына итеп һуған, картуф өҫтәй. Ә Фәрхәттәр сей итте ҡуралар ҙа, һуған менән картуфтан тыш помидор ҡушалар. Барыһы ла бешеп сыҡҡас, һыу өҫтәйҙәр. Бик айырмаһы ла юҡ инде. Әллә асыҡҡанға, әллә ысынлап та тәмле булдымы, ҡыҙыҡай рәхәтләнеп ит ашап алды.
– Хәҙер тухум-барак әҙер була, – тип йүгергеләне Фатима ҡарсыҡ. Тухум-барак тигәне ҡамыр эсенә йомортҡа төрөлгән билмән булып сыҡты. Ризыҡ ҡыҙыҡайға бөтөнләй таныш булманы, уның яғында билмәнде иттән генә бешерәләр. Бәләкәс кенә итеп тешләп ҡараны ла, бик мөрәхәтһенмәне, шуға ла өҫтөнә йығыла яҙып һыйлаған әбекәйҙән, туйҙым да туйҙым, тип саҡ ҡотолоп ҡалды.
Өҫтәл артында ла нимә алып, нимә ҡуйырға белмәй өтәләнде ҡарсыҡ. Һәр ниғмәтте балалары алдына шылдыра, күҙҙәрен сытырлатып йомоп, ауыҙын супылдатып, ризыҡтың тәмле булыуына ишаралап, тәмләп ҡарарға өгөтләй. Ул сепейҙәрен янына йыйып, ҡәнәғәт ултырған ҡурҡылдаҡ тауыҡты хәтерләтә ине. Тауыҡ та бит тибенеп йөрөй ҙә тапҡанының иң шәбен себештәренә ашатып ҡалырға тырыша.
Фатима әбейҙең Фәрхәтен һағыныуҙан күңеле тулышып, күҙҙәре йәшләнеп-йәшләнеп китә, яйы тура килгән һайын тумалаҡ ҡына кәүҙәһе менән ауа-түнә ынтылып улының арҡаһынан ҡағып алды, тупылдатып ҡыҙҙы ла һөйҙө. Апайҙарҙың да йылы, мөләйем ҡараштарынан һуң Зөһрәнең барлыҡ шик-шөбһәләре яҙылды. Тик улар сутырлашып үҙ телендә генә аралашҡас, бер нимә лә аңламаны: алмаш-тилмәш йә Фәрхәткә, йә әбекәйгә, йә апайҙарға ҡарап тик ултырҙы. Улар көлһә, ҡушылып көлдө, башын һелкеп булһа ла ҡеүәтләгән булды. Уларҙың ҡайһы берен Фәрхәт руссаға тәржемә итеп ултырҙы, егет сыҡҡан арала үҙ-ара ымлашып ҡына аңлаштылар.
Оҙон юл үҙенекен итте, Зөһрә табын артында уҡ күҙе эленеп-эленеп киткеләне, быны һиҙгән Фатима һикереп тороп йоҡларға урын хәстәрләргә керешеп китте. Ҙур ғына бүлмәгә Зөһрәгә һәм апайҙарға ятырға урын әҙерләнгән. Иҙәндә ултырып ашап, иҙәндә ятып йоҡлау — ҡыҙ өсөн бигерәк уңайһыҙ булды. Ныҡ итеп арыһа ла, төнө буйына керпек тә ҡаҡманы. Башына әллә ниндәй уйҙар килеп йөҙәтте. Сардорҙың әйткән һүҙҙәре дөрөҫкә килеп, был яҡтарҙан ҡайта алмай ҡуйһа? Ата-әсәһен күҙ алдына килтереп, йөрәге әрнене. Һырға кеүек тәлгәштәрен һалындырған аҡ ҡайынлы, мәғрур ҡарағайлы урмандарын, мең төрлө сәскәле яландарын, саф һыулы шишмәләрен ошо шыҡһыҙ сит ер тәбиғәтенә алмаштырырмы? Табын түңәрәгендә ғаиләнең үҙ-ара ҡыҙып-ҡыҙып һөйләшеп алып китеүҙәре, Фәрхәттең ырғып тороп сығып юғалыуы, Фатима ҡарсыҡтың бер ни булмаған төҫ яһап йылмайырға маташыуы, апайҙарҙың Зөһрәнән ғәйепле ҡараштарын йәшерергә тырышыуы – барыһы ла тынғы бирмәне. Уның тынысһыҙланғанын Фәрхәттең иң кесе Мәҙинә апайы ла һиҙҙе. Сибек кенә ҡыҙҙы һаҡсыл ғына итеп ҡосаҡлап, һөйөп ятты.
Иртәгеһенә улар таң менән ҡунаҡҡа барырға әҙерләнде. Сөннәт туйы бөгөн дә дауам итә ине әле. Зөһрә киң итәкле, ҡыҫҡа ғына аҡ күлдәген һайланы, нәҙек биленә киң ҡыҙыл ҡайышын быуҙы. Биленән түбән төшөп торған тулҡынлы сәстәрен тағатты, йәтеш кенә ҡаптырғыс менән еңелсә ҡыҫтырып ҡуйҙы, аяғына бейек үксәле, ҡыҫҡа ҡуныслы итеген кейҙе. Фатима ҡарсыҡ бер-ике һынсыл ҡараш ташланы ла өндәшмәне. Һис кем күрмәгәндә Фәрхәт арттан ғына килеп һөйөклөһөн ҡосаҡлап алды, уның муйындарынан яратты, сәстәрен үпте.
Байрамға Фәрхәт кәләше менән килә икәнлеген бөтә ауыл белә ине инде. Хаяттың алты балаһы текләүе түгел бында, ике йөҙ ҡунаҡтың дүрт йөҙ күҙе иләктән иләне Зөһрәне. Кемдер һоҡланып баш сайҡаны, икенселәре ҡыҙыҡһынып күҙәтте, бәғзеләре сәйерһенеп тексәйҙе. Йәш килендәрҙең һәм ҡыҙҙарҙың баштан-аяҡ үткәргән көнсөл ҡараштары ла сыбыҡланы. Ул һис берәү менән аралашманы, уларҙың һөйләшкәнен аңламаны, уңайлап ултырып алды ла тамаша ҡылды. Эстән генә былар үҙ-ара бер-береһен белеп бөтәләрме икән ул, урамдан китеп барған берәйһе инеп ҡушылып китһә лә айырмайҙар инде, тип көлкөһө килде. Ҡара төнгә тиклем зыҡ-ҡуптылар, сырылдашып ҡысҡырып уйнайҙармы, бейейҙәрме, әллә ниндәй килбәтһеҙ хәрәкәттәр менән түңәрәк әйләнеп бер булдылар. Тыныс ҡына йырлашып ултырған мәлдәре лә булманы түгел. Кейемдәре лә бер иш кеүек тойолдо: күҙҙе ҡырырлыҡ шау биҙәк, бер ниндәй зауыҡ юк, күлдәк аҫтынан ыштан кейеп алыуҙары бигерәк инде, тип уйланы Зөһрә.
Килгәне бирле йәштәрҙе әллә нисә урынға ҡунаҡҡа саҡырҙылар, иҫ китмәле табын йәйҙеләр. Зөһрә күп кенә ризыҡтарҙың атамаларын да белә, үзбәктәрҙең үҙ-ара гәпләшкәндәрен дә аңлай башланы. Телдәрен яҡшылап тыңлап ултырһаң, беҙҙекенә тартым. Бөтәһе лә ихлас, алсаҡ, кемеһе күрһә лә ҡосаҡлап ярата, арҡанан ҡаға, бүләк бирә. Хәҙер уға бик ныҡ иғтибарлап текләгән кеше лә ҡалманы, үҙҙәренекеләй күреп ҡабул иттеләр.
Үзбәкстандағы бишенсе көн тигәндә Фәрхәт менән әсәһе йомош табып Ургенч ҡалаһына юлландылар. Ҡушылған барлыҡ эштәрҙе йырып сыҡҡас, Зөһрә күрше Хаятҡа инеп сығырға булды. Тау шикелле өйөлөп ятҡан кейем артында ул кер йыуа ине. Бер аҙға ғына билен яҙырға, тип ҡатын турайып баҫты, хәлдәр һорашҡас:
– Никах көнөгөҙ ҙә етеп килә инде, әҙерлек барамы? – тип ҡыҙыҡһынды. Ул һүҙҙән Зөһрә һиҫкәнеп, бәүелеп китте:
– Ниндәй никах көнө, ҡасан, кемдеке?
– Нисек кемдеке, һинеке һәм Фәрхәттеке, бөтә ауыл белеп бөттө инде, йәшереп маташҡан була, Фатима еңгә менән Фәрхәт бөгөн ҡалаға шул мәшәҡәттәр буйынса юлланғандыр инде, — тип серле йылмайҙы Хаят.
– Э-э-э, эйе-эйе, әҙерлек бара.
Зөһрә, юҡ сәбәпте бар итеп, күршеләрҙән тиҙ генә сығырға ашыҡты. Иҫенә килгәндә ул ихаталағы бәүелсәктә ултыра ине. Әбей юҡҡа ғына тәҙрәләрҙе эсле-тышлы һөртөп алырға, балаҫтарҙы ҡағырға, туҙан һөртөргә, иҙән йыуырға, өйҙө елләтергә, ишек алдын һепереп, сайып сығырға йөкмәтмәгән икән. Бына ғиллә ниҙә булған?! Тимәк, улар, Зөһрәнән һорап та тормай, никах үткәрергә булғандар. Ҡасан ул турала һөйләшеп өлгөргәндәр? Ә уның атаһы менән әсәһе? Зөһрә менән һис кеме кәңәшләшмәне лә хатта. Ҡыҙҙың күҙҙәренән йәштәр эркелде. Эстән генә үҙен һүкте: “Кем һинән һорап торорға тейеш ине, үҙең теләп килдең, бер кем дә урлап алып ҡайтманы. Үҙең теләп туғандар буйлап йөрөнөң. Атай-әсәйгә әйтеп тороуҙы кәрәк тип тапманың, уларҙың һүҙен йыҡтың, һин уларҙан ҡасып киттең, хәҙер килеп кем һинең атаң менән әсәңде уйлап торһон! Үҙ теләгең менән килгәс, улар һине риза, тип ҡабул итә инде. Бында бит икенсе төшөнсә. Ауыҙ асып һүҙ әйтеп, фекереңде лә белдерә алмай ултырғас, туң баш! Эх, Зөһрә, иштең ишәк сумарын!!! Эх, Сардор, һине тыңлаған булһам... Тимәк, ҡайтыу юҡ...”
Хат ташыусы килеп Зөһрәнең уҡыу йортонан хәбәр ҡалдырып киткәс, Файза ултыра төштө. Ошо арала төшө боларып, йөрәге сәнсеп, былай ҙа тынғыһыҙланып йөрөй ине. Хатты уҡып ҡарамаһа ла, унда йүнле һүҙ яҙылмағанын яҡшы аңлай. “Эй, балаҡай, ни эшләтәһең беҙҙе, эй, Зөһрәм, йондоҙом, ниҙәр генә эшләтәһең һин мине?!” – тип һығылып төштө. Әсәй кеше конвертты аса алманы – ҡулдары ҡалтыраны, ҡысҡырып илағыһы килде, тауышы ла, күҙ йәштәре лә сыҡманы. Бер бөртөк кенә балаңдың шундай итеп бәғерҙәрҙе телеүе һыҡрандыра ине. Файза сәсен йолҡоп илау ғына түгел, күккә ҡарап олор хәлгә еткәндә, Миҙхәте ҡайтып инде. Ир кеше үҙен тыныс тотто. Ҡатынының ҡулынан йомарланып бөткән ҡағыҙ киҫәген ипләп кенә алды:
“Хөрмәтле Миҙхәт Мирхәйҙәр улы һәм Файза Ғилмитдин ҡыҙы!
Баймаҡ ҡалаһының һөнәри училищеһы администрацияһы ҡыҙығыҙ Аҡсурина Зөһрә Миҙхәт ҡыҙының бөтә предметтар һәм производство практика буйынса өлгәшмәүен хәбәр итә. Унан тыш, Аҡсурина З.М. тарафынан бөтәһе 160 сәбәпһеҙ дәрестәр ҡалдырылыуын, ул көндәр өсөн тейешле документтар күрһәтелмәүен белдерә.
Ошо сәбәпле 27 декабргә һеҙҙең ҡыҙығыҙҙың артабан был уҡыу йортонда уҡыуы йәки уҡымауы тураһында профилактик кәңәшмәгә саҡырабыҙ.
Кәңәшмәгә килмәгән осраҡта Аҡсуринаның уҡыу йортонан ҡыуылыуы һеҙһеҙ хәл ителәсәк”.
Тау ишелеп төшкәндәй итеп көрһөндө Миҙхәт, хатты уҡып бөткәс. Ире нимә әйтер, нимә кәңәш итер тип, тын да алмай ултырған ҡатынына ҡараны:
– Илама, Файза. Бында айыҡ аҡыл кәрәк. Зөһрәнең ҡайҙа булыуы, нишләп уҡыуға йөрөмәүе борсой, иң мөһиме, имен генә, һау ғына булһын. Иртәгә юлға сығырмын, уҡыу йортона барырмын, Зәлифәләрҙе күреп ҡайтырмын.
Көн кискә ауышты. Миҙхәт юлға сығырға йыйынып бөттө. Бөттө, тип, был юлы сумка-сумка күстәнәс тә төйнәмәне. Районға сыҡҡанда кейә торған матур яғалы ҡыҫҡа пальтоһының кеҫәһенә документын рәтләп һалды, ҡырлы кәпәсен ҡаҡҡылап-һуҡҡыланы, ҡыҫҡа ҡуныслы итеген майлап ялтыратты. Һәр кем үҙ уйында булды, бер-береһе менән һүҙҙәре берекмәне. Илама, тигәс, Файза ла артыҡ маҙаһыҙланманы. Ире тышҡа сыҡҡан арала ғына, күҙенә эркелгән йәшен һөртөп, танауын тартып-тартып ҡуйҙы. Яттан ғына Зәлифә бикәсен һүкте, Зөһрәне уйлаһа эсендә ниҙер өҙөлөп, йөрәге ҡалтырап китер булды, балаһы өсөн йәне һыҙланы.
Миҙхәт иртәнге автобус менән үҙәккә, артабан Баймаҡ ҡалаһына юл тотто. Тәүҙә уҡыу йортона килде. Зөһрәнең уҡытыусылары алдында уңайһыҙланды, башын да ҡалҡытып ҡарай алманы. Училище директоры, төркөм етәксеһе, уҡыу буйынса урынбаҫар, бер нисә уҡытыусы алдында баҫып торғанда Миҙхәт үҙен тереләй һуялар кеүек хис итте, ер тишегенә инеп китерҙәй булды. Был тиклем уның бер ҡасан да оятҡа ҡалғаны юҡ ине. Зөһрәнең ҡайҙа булыуын таптырҙылар, белмәйем, тиүенә тағы нығыраҡ аптыранылар.
– Нисек инде һеҙ балағыҙҙың ҡайҙа икәнлеген дә белмәйһегеҙ? Ул айға яҡын уҡырға йөрөмәне, әгәр беҙ иҫкәртмә ебәрмәһәк, һеҙ артабан да шулай тыныс күңел менән йәшәп ятыр инегеҙме?
– Бына ҡайҙа вайымһыҙлыҡ!!!
– Баланы сығарып ебәр ҙә – онот! Ошо ата-әсәләр ҡыҙыҡ була торған, һеҙҙең балалар беҙгә генә кәрәкме?
– Шунан, бер нимә була ҡалһа, уҡыу йорто ғәйепле! Ҡыуырға инде, башҡаса булыуы мөмкин дә түгел!
Һәр уҡытыусының һүҙе сыбыртҡы менән буйынан-буйы арҡанан тартҡан кеүек тойолдо. “Ҡыуырға инде! Ҡыуырға!” тигән һуңғы һүҙҙәр Миҙхәттең ҡолағын ярҙы, кәпәсен сисеп сәсен һыпырҙы, башын ыуаланы, сикәләренә һуҡҡыслап алды, әммә асы һүҙҙәрҙән ҡотола алманы.
Бала бәғерҙәрҙе телә икән бына шулай итеп. Яурындарына таш аҫып сығарғандай хәле бөтөп, үҙ аяҡтарын үҙе саҡ һөйрәп ятаҡҡа юл тотто. Бергә йәшәгән иптәш ҡыҙҙары аша Зөһрәнең ҡайҙа икәнлеген белгәс, өҫтөнә боҙло һыу ҡойолғандай булды. Ауыҙ асып һүҙ ҙә әйтә алманы, арҡаһынан һалҡын тир бәреп сыҡты. Нимә-нимә, ундайын көтмәне ул. Бүлмәләш ҡыҙҙары ҡалған әйберҙәрен, кейем-һалымын йыйып, төйнәп бирҙеләр. Автобус туҡталышында ултырып бер кемде лә күрмәй, терһәге менән тубығына таянып, ярылып бөткән ҙур устары менән битен ҡаплап, һулҡылдап иланы ла иланы. Был торошон ул аңлата алманы: балаһын ҡыҙғаныуымы, билдәһеҙлекме, намыҫмы, ғәрләнеүме, әйтерһең дә, уның күкрәген асып йөрәген һурып алдылар. Нишләптер Зәлифә һеңлеһенә асыуы килде. Ҡасандыр сит милләт кешеһенә сығып китеп ата-әсәһен халыҡ алдында оятлы итте, ни тиклем көйәләндерҙе! Ә үҙе бер ни булмағандай йәшәп китте. Хәҙер килеп бер туған ағаһын шул көнгә төшөрҙө. Был ниндәй кеше һуң ул һеңлеһе, әллә кеше ҡиәфәтенә ингән йыланмы? Бала ғынамды алдаштырып ултыртып ебәрҙе инде, юха! Тос йылан, ер кинәнгер! Миҙхәт ошоға тиклем һис кемде әрләү түгел, яман ҡарағаны булманы. Әммә бөгөн берҙән-бер ҡыҙы өсөн алама һүҙҙәр күкрәген йыртып үҙҙәре атылып сыҡты.
Зәлифәгә барып та тормай ҡайтып китермен тип уйлағайны, әммә Зөһрәнең адресын тик унан ғына алып буласағы иҫенә төштө. Бер аҙ тынысланғас, үҙен ҡулға алып, һеңлеһенә табан юлланды.
Зәлифә, ағаһын күргәс, май урлап тотолған бесәй кеүек борғаланды. Миҙхәт һалҡын ҡанлылыҡ һаҡларға тырышты, ишек төбөнән дә үтмәне:
– Миңә ҡыҙымдың әлеге адресы кәрәк ине, – тине
– Ыста, ағай, ул ниткән хәл, анауынса ерҙән килеп ишек төбөндә тороп ҡайтып китмәйһең инде, ин, әйҙә, хәҙер сәй йүнәтәм, һөйләшеп ултырайыҡ!
– Зөһрәнең адресын бир ҙә сығам, автобусҡа һуңлайым, – тип яуапланы Миҙхәт ҡоро ғына.
– Уй Аллам, ут алырға индеңме әллә, бигерәк килештереп тораһың! Зөһрәнең башы эшләмәгәнгә мин ғәйеплеме хәҙер! Сколько әйттем үҙенә, тыңламаны, минең яҙмышымды ҡабатлама, тинем, ҡолағына ла элмәне! Яратам да яратам, Фәрхәттән ҡалмайым, ти. Бәйләп ултыртайыммы ни?!
– Адресын бирәһеңме, юҡмы?
Зәлифә ҡағыҙ киҫәгенә сатай-ботай нимәлер сыймаҡлап бирҙе лә:
– Һеҙҙең йүнле-башлы тәрбиә бирә алмауығыҙҙа минең ҡыҫылышым юҡ, беренсе күргән егеткә сат йәбешеп, иҫе китеп! Адресын алып әллә нимә эшләтерһең, эш үткән инде ужы...
Зәлифәнең сәскән ағыуы шартлап ябылған ишеккә ҡыҫылып ҡалды...
...Миҙхәтен тыны менән һурып алырҙай булып көттө Файза. Ҡыҙы имен генә булһын, яҡшы хәбәр алып ҡайтһын. Малдың аҫтын таҙартып, бағып, бикләп, иртәнсәккелеккә лә бесән һалып инеүенә ире ҡайтып инде. Өҫ-башын һалғансы, аяҡ кейемен сисеп үткәнсе ярты быуат ғүмер үткәндәй булды. Әллә ире юрамал мыштырлай, әллә уға шулай тойоламы.
– Йә?
– Нимә йә, йә?
– Һуң, билдәһеҙлектә тороу анһатмы, уйламаған уй ҡалманы, йоҡом йоҡо, ашым аш түгел! — Файзаның тауышы ҡалтыраны.
– Уҡыуынан ҡыуҙылар. Бер имтиханын да тапшырмаған, дәрескә лә йөрөмәгән. Декабрь башында уҡ теге егет ишараты менән Үзбәкстанға һыпыртҡан. Зәлифәнән адресын инеп алып сыҡтым.
– Эй, Хоҙайым, был тағы нимә булды, йә инде... – тип һулҡылданы ҡатын.
– Сәйең әҙерме, әсәһе, тәғәм ризыҡ ҡапҡан юҡ, әллә сәй эсмәгәнгә башым шартлап ҡына килә, давление төшөп киттеме, эт белһен, ну ҡылды ҡылыҡты был ҡыҙый...
– Әҙер, әҙер, мин дә шул, тамаҡҡа һыу ҙа үтмәй, ҡулға эш тә бармай, берәйһе килеп инмәһен, тип ҡотом осоп торам. Хәлде белеп ҡалһалар, ауылға сәйнәнергә ем булыр... — тип Файза тумарлап йөрөп табын ултыртты. Ирен күргәс, күңеле бөтәйеп, донъяһы түңәрәкләнеп китте, асыҡҡаны ла һиҙелде. Бабайына мул итеп һалма һалып бирҙе, алдына ҡорот, борос ҡуйҙы. Бейек булып күпереп бешкән ҡомалаҡ икмәген дә ҙур итеп телде. Өҫтәл уртаһына табаҡ менән эре итеп туралған ит ҡуйҙы. Аштан үҙенә лә өлөштө арыуыраҡ тондорҙо һәм йәһәтләп иренең ҡаршыһына ҡунаҡланы. Миҙхәт, башын эйгән килеш, ағас ҡалағы менән тәрилкәһен болғата-болғата:
– Кеше белә инде ул, йәшереп һалып ҡуя торған әйбер түгел бит. Бәндә маңлайына ни яҙылғанын күрмәйенсә гүргә инмәй. Беҙгә тигәнде – беҙ кисерербеҙ. Ярар, иң мөһиме – иҫән-һау. Һин әйтеп тор, мин тылҡып торайым, мәле етмәйенсә барыбер аңламаясаҡ. Йәшлек бит ул... Шулай ҙа барып ҡайтайым мин, әсәһе, тын алыштары нисек икән, барып күрмәйенсә булмаҫ...
Файзаға еңел булып ҡалды. Иренең тыныслығы уға күсте. Ысынлап та, йәш сағында Файза ла нәҡ Зөһрә кеүек эшләр ине, дыуамаллығы, тимәк, әсәһенән...
х х х
...Зөһрәнең килеүенә ун көн тигәндә никах, бер ай үткәс туй үткәреп тә ҡуйҙылар. Никахтан һуң Фатима ҡарсыҡ килененә үҙҙәренеке кеүек кейемдәр, яулыҡтар бирҙе. Башҡортостандан алып килгән әйберҙәрен йәш ҡатын иң ҡәҙерле иҫтәлеге итеп һаҡланы, һағынып илағанда битенә ҡапланы, күкрәгенә ҡыҫты. Берҙән-бер килененә ҡәйнәһе шул тиклем яҡшы мөнәсәбәттә булды, ҡыҙы кеүек итеп яратты. Хатта килененә, тип өҫтәл эшләтеп алды. Фәрхәт менән әсәһе иҙәндә ултырып ашаһа, килен өҫтәл артында ултырҙы. Яңы ризыҡтар йүнәтергә лә өйрәтте, Зөһрә аш-һыу рецебын айырым дәфтәргә яҙып барҙы. Әбей өйҙә юҡ саҡта бешереп ҡараны, уңып сыҡһа, балалар кеүек шатланды. Иренең апайҙары ла уға ҡарата матур ҡарашта булдылар, йыш булмаһа ла килеп торҙолар.
Февраль айында Зөһрәгә ҡунаҡ килде. Был мәлдең ҡасан да булырын белһә лә, ҡыҙыҡай шул тиклем тулҡынланды. Яҡындарының күҙенә күренергә оялды, нимә әйтер, нисек ҡаршы алыр, нисек уларға ҡарар? Шул тиклем көйәләндерҙе уларҙы. Ҡыҙының был ҡылығын ишеткәс, әсәһенең ер тырнап илағанын күҙ алдына килтереп, Зөһрәнең тыны ҡыҫылды, яҡынын йәлләүҙән күҙ йәштәре субырлап аҡты. Башҡортостандан киләләр, тигән һүҙҙе ишеткәс, нишләптер, әсәһен көттө. Ҡапҡа төбөндә атаһын һәм ике туған Хәйҙәр ағаһын күргәс, тағы ла болоҡһоу булып китте, әсәһе ғәфү итмәгән...
Зөһрә үҙ уйҙарына үҙе сырмалып ҡасан өйҙән сыҡҡансы, ҡыйыҡтың тишек-тошоҡ ерен ямарға, тип менеп киткән ҡәйнәһе йәшен етеҙлеге менән бейектән килеп тә төштө, ҡапҡа яғына тәгәрмәс кеүек тәгәрләп үтеп тә китте:
– Һай, минең ҡоҙаларым килгән, һай, минең киленемдең яҡындары килгән! — тип йүгереп барып Миҙхәтте ҡосаҡлап та алды. Уның артынан Фәрхәт күренде, ул ҡайныһы менән ҡул биреп күреште. Хәс үзбәк булып кейенеп, солан яңағына һөйәнеп кенә торған ҡыҙын күргәс, Миҙхәт күҙ йәштәренә ирек бирҙе. Зөһрә лә атылып барып атаһының ҡосағына сумды ла һулҡылдап илап та ебәрҙе. Ике сикә буйлап түгелгән был ынйы бөртөктәрендә үкенес тә, һағыш та, ғазап та сағыла ине. Өйгә инеп бер аҙ хәл-әхүәл белешкәс, Миҙхәт ниндәй сәбәп менән килеүен аңлатты:
– Мин ҡыҙымды алып ҡайта килдем. Ул беҙҙең берҙән-бер генә балабыҙ. Зөһрәнең бында сығып китеүен белгәс, ҡатыным ауырыуға һабышты. Оҙон юлды күтәрә алмаҫ тип, ҡустым менән генә юлландыҡ. Фәрхәт атлы егеткә мин талабымды ҡуйған инем, әгәр Башҡортостанда төпләнер булһағыҙ ғына ҡыҙымды бирәм, тинем. Һанға һуҡманы. Никах, туй беҙҙең ризалыҡтан тыш үткән.
– Фәрхәт тә минең берҙән-бер улым. Беҙҙең яҡта кинйә малай ата-әсәһен ҡарарға бурыслы, уларҙы ташлап китә алмай. Ул ҡайтҡас та һеҙҙең теләкте беҙгә еткерҙе, ни тиклем үпкәләһә лә, мин риза булманым. Киленде беҙ яратып ҡабул иттек, бер кем дә уны ҡыйырһытмай. Киленемде бер кемгә лә бирмәйем. Балалар бында ҡала. Был минең аҙаҡҡы һүҙем.
Ни тиклем генә тырышһа ла, Миҙхәт һүҙен һүҙ итә алманы. Ҡоҙағыйының биргән ҡалымынан баш тартты. Баланы үҙ итеп торһағыҙ, бәхетле итеп йәшәтһәгеҙ, шул етә, ҡалым кәрәкмәй беҙгә, тине.
Бер аҙна ҡунаҡ булып, март айына ҡоҙағыйын һәм балаларын Башҡортостанға саҡырып, ҡайтыр яҡҡа юлланды. Ике тәүлек юлда Миҙхәттең уйҙарының осо-ҡырыйы булманы. Арыу кешеләр ҡоҙа-ҡоҙағыйҙар. Тик ниңәлер кейәүе күңеленә ятманы. Тәү күргәндән оҡшатманы. Аҫтыртын тойолдо. Тыштан ялтырап, эстән ҡалтырап торған кеүек... Зөһрәнең күҙҙәрендә нур сатҡылары һүнгәйне, элекке осҡон сәсрәтеп торған ҡыҙҙан бер нимә лә ҡалмаған. Килен булып баҫылыуымы, тыуған илен һағыныуымы, үкенесме, ата-әсәһен юҡһыныуымы... бәхет тигән төшөнсә күрмәне ул балаһының йөҙөндә. Шуның өсөн йөрәге һыҙланы. Нишләп кенә ҡабаланды икән Зөһрәһе? Эх, балаҡайым! Миҙхәт, ишетелер-ишетелмәҫ кенә мөңрәп, атаһы мәрхүмдең яратҡан ғына йырын көйләне:
Ҡаҙ бәпкәләре һары икән,
Теҙелеп-теҙелеп һыуға бар(а) икән.
Йөрәк баштарына ҡан һауҙырған,
Йөрәк ярып сыҡҡан бал(а) икән.
Ир кешенең ике сикәһенән эре күҙ йәштәре тәгәрәп, һаҡал төктәре араһына инеп юғалды...
– Күңелең тыныс түгелме, ағай? — Хәйҙәр ҡустыһы тынлыҡты боҙҙо.
– Эйе...
– Кейәү-бала бик мутырный күренде миңә, ағайым. — Хәйҙәр тәрән итеп, тәмләп тәмәкеһен һурҙы. – Ҡараштарын йәшереп, күҙе йылтырап, мәғәнәле кешегә оҡшамаған, ахыры. Не тот, за кого выдает себя, тиҙәрме әле?! Зөһрәһеҙ ҡайтһаҡ, еңгә эт тиреһен башыбыҙға ҡаплар инде, ай-буууййй, вот шунда булыр әле, — ҡустыһы кеткелдәп көлгән булды.
– Еңгәң белеп тора инде ул беҙҙең буш ҡул менән ҡайтырҙы. Ғәфү итер, күнер, әсәй йөрәге сикһеҙ даръя бит ул. Ҡыҙый бәхетле булһын, ҡабаланып ҡуйҙы, кәңәшләшмәне. Ярар, Аллаға тапшырайыҡ.
Миҙхәт йоҡламаны, поездың туҡтауһыҙ тыҡылдауын тыңлап, арыуыҡ араны тәҙрәнән күҙәтеп барҙы...
..Зөһрә дүртенсегә ауырлы сағында Фәрхәттең эсеүе нығыраҡ көсәйҙе. Быға тиклем, ниндәй хәлдә булһа ла, өйөнә ҡайтып ятыр, ҡаршы һүҙ әйтмәҫ ине. Башҡа эсмәҫкә анттар биреп, ғәфү үтенер булды. Зөһрә өмөтләнде, кисерҙе, өс ҡыҙҙан һуң малай тыуһа, бәлки, үҙгәрер, тип уйланы. Тик бушҡа ғына. Ирҙе балаһы, бигерәк тә улы тыуыуы яҡшы яҡҡа ауҙарыр, тип хыялланыу – ул мәғәнәһеҙлек. Боҙоҡлоҡ ҡанында булған кеше үҙгәрергә уйламаны ла. Ҡатын иланы, ялбарҙы, үпкәләне — файҙаһыҙ. Фәрхәт шашҡандан-шашып, ике-өс көнләп, хатта аҙналап юғалып тороусанға әйләнде. Юҡты сәбәп итеп, тауыш ҡуптарҙы. Күрше Хаят еңгәнән уның икенсе ҡатын менән сыуалғанын да ишетте. Инде күпме кисерергә була? Эскесе менән ғүмере заяға уҙғанын аҡылы менән аңлаһа ла, йөрәге ҡабул иткеһе килмәне, әллә ул уйҙарға бирешкеһе килмәнеме?
Ире уның йәш саҡтан уҡ тәртипһеҙ булған. Эсергә, шау-шыу, дуҫ-иштәр араһында ултырырға яратҡан. Тик ниңәлер Зөһрә уны һиҙмәне, бөтөнләй ҙә икенсе кеше ине уның алдында. Апайҙары, ҡәйнәһе лә, моғайын, Фәрхәттең өйләнеп баҫылыуын теләгәндәрҙер. Әммә, көмрөнө ҡәбер төҙәтер, тигән кеүек, был ир аҡтығы тормош йәмен башҡа нәмәлә тапты...
Ике балаһы булғас, Зөһрә ире менән тағы бер тапҡыр һөйләшеп ҡараған булды. Бушҡа ғына. Аңламаны... Ошо хәлдән һуң, тыуған илемә ҡайтып китәм, тип йыйынып бөткәйне лә, тик ҡәйнәһе аяғына ятып үкһеп иланы.
– Мин тере саҡта ҡайтма, үлеп китһәм, бер көн тормаһаң да торма, хәҙер ташлама беҙҙе, килен!
– Ҡәйнәм, мин Фәрхәт өсөн бөтә нәмәнән баш тарттым. Атам-әсәйем, туғандарым, дуҫтарым, уҡыу йортом, хатта тыуған илемдән, телемдән. Нишләп ул минең өсөн шул бер эсеүенән баш тарта алмай? Нишләп балалар өсөн матур тормош башлай алмай? Ул мине алдап алып ҡайтты. Ун көндән кире Башҡортостанға алып киләм, тине. Беҙҙең тормош алдаҡтан башланды... — Зөһрә үкһеп иланы.
– Юк, килен. Ул шулай тип әйтте ул. Һеҙ килгән көндә үк, бер аҙнанан кире китәбеҙ, тине. Мин янымдан ебәргем килмәне. Сәй артында уҡ эләгештек, Фәрхәт асыуланып сығып китте. Тик минең һүҙемде генә йыға алманы. Әллә инде, эсте шул. Йәштән әүәҫ булды ла ҡуйҙы. Әллә атаһы юҡ, тип буйлатып ташланыҡмы, әллә атаһының холҡо күстеме, яуап таба алмайым. Хәҙер, ана, малайым юҡ, тип эсә бит...
Малай табырҙай бисәгә барып ингән түгелме?
– ...?
– Мин малайын да табырмын, барыһын да ғәфү итермен. Тик уның яҡтан йылы ҡараш, матур һүҙ генә булһын.
Фатима ҡарсыҡ шул тиклем яратты киленен, шул тиклем хөрмәт итте. Тик Фәрхәт кенә ҡәҙерһеҙләне. Уның атаһы мәрхүм дә хаяһыҙ ғына булған, тиҙәр.
Ҡәҙимге ҡатын ҡорона ингәс кенә Зәлифә апаһының ҡылыҡтарын, ни өсөн бында никах, туйҙы тиҙләтеүҙәрен төшөнгәндәй булды. Үзбәкстандағы тәүге төндә Мәҙинә апайҙың ипләп кенә арҡаһынан һөйөп ятыуы ла иҫенә төштө. Фәрхәттең холҡон Зөһрәнән башҡа барыһы ла белгән, ни тиклем тиҙерәк эйәле-башлы итеү төп маҡсат булып торған инде. Атаһы менән әсәһенең кейәү егетен тәү күргәндән кире ҡағыуҙарын да яңы аңланы. Оҡшатмағандар, һиҙенгәндәр. Күҙе тонған Зөһрә барыбер һис кемде тыңламаҫ ине. Яратам, имеш... Йәшлек мөхәббәттең бер көнлөк икәнен ҡабул итмәй. Иң мөһиме — бына шул һөйөү хисе хөрмәт менән тулышһын ине. Ир кеше тормош көтәм, тип тырышып торһон. Алдамаһын. Хыянат итмәһен. Ҡыуаныста ла, ҡайғыла ла яныңда ҡалһын. Ышаныслы булһын. Әсәһе әйтмешләй, үҙеңсә һөйөшөп, үҙеңсә ирешеп ултырмағас... Нишләп саҡ ҡына булһа ла әсәһенең һүҙҙәрен ишетмәне икән? Ни тиклем өҙгөләнде яҡыны! Эх, терһәкте тешләп булмай шул...
Зарыҡты Зөһрә. Тыуған илкәйенең һауаһын, һыуын, ҡояшын, айын һағынды. Нимә бар бына был яҡта? Бер яҡыны юҡ, рәхәтләнеп үҙеңдең телеңдә аралашыр кешеһе юҡ, йә Хоҙайым. Эххх, бөгөнгө аҡылы булһа?! Сит ил түгел, икенсе районға ла китмәҫ ине... Ҡыҫҡа ғына аҡ күлдәк, бейек үксәле итек кейеп, бөҙрә сәстәрен елберҙәтеп килгән башҡорт һылыуҡайынан бер нәмә лә ҡалманы. Күрше Хаятты тәү күргәндә, нисек үҙеңде яратмаҫҡа мөмкин, тип иҫе китеп аптырағайны, шул көн үҙенә лә килде. Поездағы Сардор... Нишләп Зөһрә бер кешенең дә һүҙен ҡолағына элмәне икән?
Сиктәр ябылыу сәбәпле, тыуған яғына ҡайтыуҙы ла төшөндә генә күрә хәҙер. Элегерәк йылына бер булһа ла Башҡортостанға ҡайтырҙар ине,ата-әсәһе лә нисәмә килде. Тәүге килгәндәрендә өсәүләп кенә Ургенч ҡалаһына сыҡтылар. Зөһрә тәүге ҡыҙына ауырлы ине. Уны сабый кеүек итеп алып йөрөнөләр, рәхәтләнеп иркәләнде. Миҙхәт, ҡыҙы нимә ашағыһы килә — шуны һатып алды, Файза матур-матур кейемдәр алып бирҙе, хаҡына ла ҡараманылар. Ошо сит яҡҡа килгәндән иң бәхетле, иң татлы көн булды ул. Зөһрә ваҡытты һуҙғыһы килде. Ҡайтҡыһы килмәне. Өсәүләшеп урамдағы эскәмйәлә ултырып оҙаҡ итеп һөйләштеләр, көлөштөләр. Был хәлдән һуң күп тә тормай Үзбәкстан сиктәре ябылды. Зөһрә бына ун йылға яҡын ата-әсәһен күргәне юҡ. Тик хаттар...
Бекзод тыуғаны бирле Зөһрә Башҡортостан тураһында көндән-көн нығыраҡ уйланды. Нисек тә ҡайтырға! Нисек тә ҡасырға бынан! Ерекмәне ул шыҡһыҙ Үзбәкстан еренә. Ерекмәне лә, яратманы ла. Яратты ул Фәрхәт өсөн, әммә ир кеше был һөйөүҙе балта менән өҙә сапты. Бөттө, китте хистәр. Эсеүе, ҡул күтәреүе, хыянаты менән үҙәккә үтте. Шул тиклем дә ҡайнар һөйөүҙе лә юҡ итеп була икән! Ҡатын үҙенә йомолдо. Фәрхәт менән күршеләр кеүек йәшәп яталар.
Ҡәйнәһен ерләгәнгә лә байтаҡ ваҡыт уҙып бара. Бөгөн ҡайтып китер ине, сәбәптәре сыға ла тора. Бер-бер артлы ике ҡыҙын кейәүгә бирҙе. Күркәм итеп туйҙар яһаны. Ярай, ҡыҙҙарына аҡыллы кейәүҙәр тура килде. Ошо ерлектә тыуғас, тәрбиәләнгәс, үҫкәс — Зөһрәнең балаларына был яҡтар тыуған ил бит инде. Уларға күпкә еңелерәк. Ҡыҙҙары өсөн күңеле тыныс. Улы Бекзод та уҡырға төштө. Бында йәшәгәнгә егерме йыллап үтте. Ҡайтып китеү уйы ғына ташламаны ҡатынды. Бик оҙаҡ йылдар йыйынғандан һуң, улын һәм Фәриҙәһен алып юлға сығырға әҙерләнде. Фәрхәттең ярым айныҡ аҡылы менән уйлауынса, улар Башҡортостанға ҡунаҡҡа ғына ҡайталар. Ә ҡатын бөтә документтарҙы ла тыуған илендә ҡалыу өсөн йүнәтте...
х х х
...Балаһы менән осрашыу Файза өсөн бәхеттең етенсе ҡаты кеүек күренде. Берҙән-бер ҡыҙыҡайы, йөрәккәйе, йән киҫәге. Бөтөнләйгә ҡайтҡанын белгәс, бигерәк тә ҡыуандылар. Хәҙер уларҙы борсоған иң төп мәсьәлә – нисек тә Зөһрәне һәм ейән менән ейәнсәрен үҙҙәрендә ҡалдырыу ине. Сөнки балалар – сит ил кешеләре, анһат ҡына итеп бында күсереп алыу мөмкин түгел. Килеүҙәренә ай булды тигәндә, Миҙхәт ипләп кенә ҡыҙының тел төбөн белергә итеп һүҙ башланы:
– Зөһрә, артабан нимә эшләйбеҙ? Һеҙҙең был яҡта булырға бүленгән ваҡыт үтеп бара. Кейәү көнө-төнө шылтырата, киләм, тип янай. Үҙеңде ҡалдырһа ла, ике баланың бото-ҡулын ергә тейгеҙмәй алып китер инде ул... Закон уның яғында. Ул хаҡлы буласаҡ.
– Атай, мин адвокат менән кәңәшләштем. Ҡалып була ул, тик ай һайын Үзбәкстан сигенә барып билдәләнеп ҡайтырға кәрәк буласаҡ. Уныһы ла аҡсаға барып төртөлә...
– Зөһрә, беҙ һине ғүмер буйы көттөк. Аллаһы Тәғәләнән ялбарып һорап, өҙөлөп көтөп алдыҡ. Иң татлы, иң бәхетле ун һигеҙ йыл бүләк иттең беҙгә. Шунан тағы зарығып, ҡайтыуыңды көттөк. Башҡаса ситкә ебәрәһебеҙ юҡ, инде һине көтөргә ғүмеребеҙ ҙә самалы. Бер нимә лә йәл түгел, балам, һинең өсөн. Ауыртмаған яғыңа ят. Беҙ һәр яҡлап ярҙам ғына итәсәкбеҙ, ул мәхшәргә кире ебәреп ултырасағыбыҙ юҡ инде, — тине Файза, күҙ йәштәрен мөлдөрәтеп.
Бөршәйеп кенә ҡалған ата-әсәһе алдында Зөһрә үҙен шул ҡәҙәр ғәйепле тойҙо, ике сикәһе буйлап әсе ынйы бөртөгө тәгәрәп төштө.
Бекзод менән Фәриҙәне уҡыуға урынлаштырырға һәм үҙемә ниндәй ҙә булһа эшкә төшөргә ине... Эш стажым да юҡ, тегендә шул көнө буйы баҫыуҙа ғына эшләнек.
– Балаларҙы мәшәҡәт булмаҫ та ул, үҙеңә эште белмәйем инде, ауыл халҡына хәҙер эш тә юҡ бит, — Миҙхәт ауыр итеп көрһөндө.
Талғын ғына тауыш менән бер-береһенә йәндәй ҡәҙерле был өсәү таңға тиклем гәпләште. Иртәгеһенә Зөһрә ауыл мәктәбенә килде. Директор ҡатын бик мөләйем ҡаршы алды. Ауылдағы хәл ус төбөндәге кеүек бит, бөтәһе лә хәлде аңлап тора.
– Хәлеңде ишетеп торам, Зөһрә. Яҙмыш тигәнең бына шулай уйнатыпмы-уйната инде. Ярар, ошонан насар булмаһын әле. Бөтәһе лә яйланыр. Улыңды нисәнсе класҡа алып килдең? Ҡыҙыңды?
– Дүртенсе... Әммә телде белмәй, тегендә тик үзбәксә һәм инглизсә уҡыны... Ҡыҙым район үҙәгенә училищеға урынлашыр, тегенсеме, ашнаҡсымы, тигән кеүек...
– Өсөнсөгә ултыртайыҡмы әллә? Өйрәнеп алғансы үҙенә ауырға тура килер ул....
– Юҡтыр, өйрәнер. Йәштәштәренән артта ҡалып китер, –тине Зөһрә
– Йә, ярар. Хәйерле сәғәттә!
Зөһрә яйлап ҡуҙғалды ла сығыр яҡҡа ыңғайланы. Директор ҡапыл ғына:
– Зөһрә һылыу, һинең үҙеңә эш кәрәк булмаймы? Бер иҙән йыуыусым декретҡа китергә тора. Риза булһаң инде...
– Ыста... — Зөһрә һулҡылдап илап ебәрҙе...
Гөлбәҙәр Юнысовна, әллә ҡапыл кешене рәнйетеп ҡуйҙыммы, тип ҡурҡып китте лә ырғып торҙо:
– Ғәфү ит, һылыу! Мин ярҙам итергә генә теләнем. Кем белә, әллә документ-фәлән менән күп йөрөргә тура килһә, аҡса артыҡ булмаҫ тип кенә ....
– Юҡ, юҡ, Гөлбәҙәр Юнысовна, үпкәләмәйем. Кәрәк булмаған ҡайҙа! Атайым ауыл кешеһенә эш юҡ әле, тигәс, һорарға бөтөнләй уйымда ла булманы... — тип шат йылмайып, күҙ йәштәрен һөрттө.
– Бына ҡалай яҡшы булды. Үҙең икенсе аҙна башынан эшкә сығырһың, малайың каникулдан һуң килә инде.
Мәктәп директоры ла тормош ауырлыҡтарына дусар булған элекке уҡыусыһына ярҙам итә алыуына күңел ҡәнәғәтлеге кисереп оҙатып ҡалды. Яңғыҙ ултырып ҡалғас, күҙ алдынан, кинофильм кадрҙары кеүек, Зөһрәнең бала сағы, мәктәп йылдары үтте. Шәп ҡыҙ булды. Тик уның егет артынан сит илгә сығып китеүен белгәс, бөтә ауыл йығылып ятып аптыраны. Кемдер Файзаны уйлап борсолдо, ҡыуанған кешеләр ҙә булманы түгел. Кеше ҡайғыһына ҡыуанып ултырыу эт ботонан да ҡырын инде. Иртән нимә булырын берәү ҙә белмәй. Үҙ балаларың нимә күрһәтер әле. Әсә күңеле – балала, бала күңеле – далала. Юҡҡа әйтелмәгән бит был. Гөлбәҙәр Юнысовна, ауыр уйҙарынан ҡотолорға теләгәндәй, ныҡ итеп битен ыуалап алды, башын сайҡаны, бармаҡтары менән сәс араларына массаж эшләне.
– Йә, ярар, Аллаға тапшырайыҡ. Барыһы ла яҡшы булһын.
Тыуған ауылына ҡайтып йәшәй башлағанына апаруҡ ҡына ваҡыт уҙҙы. Ҡыҙҙары менән телефон аша аралашып торҙо, шылтыратҡан һайын Фәрхәттең хәлен белеште. Һуңғы һөйләшкәндә оло ҡыҙы атаһының ныҡ бирешеп китеүен, ҡаҡ һөйәккә ҡалып ябығыуын әйтте. Һуңыраҡ яман шеш менән ауырып, түшәккә ятыуын хәбәр иттеләр. Зөһрә ирен йәлләүҙән үҙәге өҙөлдө, әммә уның күрһәткән яуызлыҡтарын ғәфү итә алманы. Йәшлегенең заяға үткәнен уйлап, төндәр буйы илаған саҡтары ла булманы түгел. Шулай ҙа Бекзодты алып Үзбәкстанға юлланырға көс тапты. Улы ҙурайғас әсәһен ғәйепләп торор...
Оҙон юл ҡаршылыҡһыҙ тамамланды. Улар барып еткәндән ике көн үткәс, Фәрхәт ҡатыны ҡулында йән бирҙе. Һуңғы һүҙҙәре “ғәфү ит” булды, күҙҙәренең алмаһында ла Зөһрә ҡалды. Үзбәкстандың тынсыу һауаһынан, өтөп барған эҫе көндәренән Бекзод ныҡ ҡына ауырып алды, хатта система аҫтында ла ятырға тура килде. Башҡа бармаҫтай булып ҡайтты. Оҡшатманы.
Йәшлеге үткән яҡтарҙан йөрөп ҡайтҡас, Баймаҡ ҡалаһында Зөһрә Зәлифәне осратты. Танымаған кеше булып үтеп китер булғайны, апаһы туҡтатты:
– Зөһрә, аҡыллым, һинме был? – инде олоғайып киткән Зәлифә күҙҙәрен ҡыҫа биреп Зөһрәгә текләне. Сәстәренә күптән сал ятҡан, элекке матурлыҡтың эҙе лә ҡалмаған был ҡатын Зөһрә өсөн бөтөнләй ят тойолдо.
– Мин, әммә һинең аҡыллың түгел. Йә? — Зөһрә һалҡын булырға тырышты, был ҡатын янынан тиҙерәк китергә теләне.
– Үзбәкстандан йөрөп ҡайтҡан, тип ишеткәйнем, еҙнәң тураһында хәбәр ишетелмәнеме, нисек кенә йәшәп ята икән?
Эйе, һеңлеһе менән булған хәлдән һуң Зәлифәнең дә тормошо кирегә тәгәрәне. Бер нисә йылдан ире лә үҙенең яғына ҡайтты һәм башҡаса кире килеп торманы. Күпме күҙ йәштәре түгелде, төн менән көн буталды. Әммә хәл-әхүәл үҙгәрешһеҙ ҡалды. Ил сиктәре ябылғас, Зәлифә төңөлгәндәй ҙә итте. Үҙе барыр ине — аҡса арттыра алманы. Ә иптәше үҙенең яғында кәләш алды, балалар үҫтерҙе. Быларҙың барыһы ла балдыҙының күҙ алдында булды. Ошо барғанда еҙнәһен тап итмәгәс, Зөһрә туғандарынан белеште.
– Уға ни инсульт булғас, килен ҡарттар йортона алып барҙы ла тыҡты. Хәҙер шунда ул, кеше лә танымай, йүнләп һөйләшә алмай, уң яҡ кәүҙәһе бөтөнләй эшләмәй, тиҙәр, — тип яуапланылар. Зөһрә был хәбәрҙән бик оҙаҡ шаңҡып йөрөнө. Апайы менән йәнә килеп осрашҡас, йәшереп ҡала алманы:
– Еҙнәм ҡарттар йортонда. Инсульттан һуң ғаиләһе унан баш тартҡан. Былар барыһы ла һинең аламалыҡтарың өсөн Аллаһы Тәғәләнең язаһы.
– Һылыуым, ғәфү ит, башыңды бутағаным өсөн, һине алдаштырып оҙатҡаным өсөн, мин алдан белә инем кире ҡайта алмаҫыңды, шулай ҙа еҙнәң ыңғайына һинең яҙмышың менән уйнаным, кисер мине, йондоҙом. — Зәлифә һулҡылдап иланы. Әммә Зөһрә артабан уны тыңлап тороуҙан мәғәнә тапманы. Йәшлек йүләрлегенән, үткән тормошонан ҡотолорға теләгәндәй, ҡыҙыу аҙымдар менән атланы ла атланы.
Баймаҡтан йөрөп ҡайтҡас, оҙаҡ ҡына итеп атаһы менән ниҙер тураһында кәңәшләште Зөһрә. Файза улар янына инмәне, ҡыҫылманы. Ул иң ҡәҙерле кешеләре янда булыуы менән бәхетле ине, донъяһы түңәрәкләнде. Ейәндәре уҡып йөрөй, ҡыҙы эшкә төштө, Миҙхәте инде – күптән ауылда хөрмәтле имам. Атаһы менән һөйләшкән төндән һуң, күңел тыныслығы эҙләп, Зөһрә лә намаҙға баҫты. Инде илле йәшкә табан барған ҡатын тыуған яғына ҡайтырға үҙендә көс табыуына, олоғайған көндәрендә ата-әсәһен хөрмәтләй алыуына Раббыһына шөкөрана ҡылды.
Һәр уңыш артында дөрөҫ ҡарар тора, һәр дөрөҫ ҡарар тәжрибә менән килә, ә тәжрибә дөрөҫ ҡабул ителмәгән ҡарарҙарҙан туплана.
Зөлфирә ТАҺИРОВА.
