Дүрт баланың иң кесеһе булған Ильяс та урта мәктәпте тамамлағас, Һәүәләй урта мәктәбендә лаборант булып эшләп алырға өлгөрә. Бер аҙ хеҙмәт сирҡанысы алғас, Башҡорт дәүләт университетының физика-математика факультеты студенты булып китә. Атаһы юлын һайлай.
Армия хеҙмәтен үтеп ҡайтҡас, мин дә шул университеттың филология факультеты студенты булып киттем. Шул рәүешле, Ильяс менән юлдарыбыҙ йәнә осрашты, аралар тағы яҡынайҙы. Бер-беребеҙ менән аралашып, көңгөр-ҡаңғыр хәбәрләшеп, төрлө сараларҙа ҡайнашып, бер нисә йыл студент тормошоноң онотолмаҫ матур миҙгелдәрен кисерергә насип булды. Һәр саҡ көләс йөҙлө, киң күңелле, аралашыусан, ярҙамсыл егетте башҡалар ҙа яҡын күрҙе, ихтирам итте. Кәрәк саҡта шаян һүҙлелеге, шул уҡ ваҡытта етди ҙә була алыуы бығаса таныш булмағандар менән тиҙ арала уртаҡ тел табырға мөмкинселек бирҙе. Ошо матур сифаттары уны һис кенә лә ташламай, ғүмере буйы оҙата килә. Тормошта аҙым һайын килеп тыуған төрлө проблемаларҙы хәл итергә лә нәҡ шул сифаттары булышлыҡ итә.
Шаулы студент йылдары үтеп тә китә. Ильяс Миңлебай улы минән бер йыл алда диплом ала. Киләһе йылына был бәхет мине лә урап үтмәйәсәк. Уныһын беләм. Ә инде һигеҙ йыл ваҡыт үтеп киткәс, уның менән юлдарыбыҙ йәнә осрашып, ғүмеремдең иң оҙайлы, емешле мәлдәре Бишауыл-Уңғар мәктәбе менән бәйләнере башҡа ла инеп сыҡмай әле ул саҡта.
1984 йылда уҡыуын тамамлап, тыуған ауылына ҡайтҡан йәш белгесте район мәғариф бүлеге мөдире Геннадий Павлов Бишауыл-Уңғар һигеҙ йыллыҡ мәктәбенә директор итеп ҡоҙалай. Әлбиттә, күңелендә икеле-микеле уйҙар ҡайнай: етәкселек ышанысын аҡлай алырмы, коллектив менән (улары элекке уҡытыусылары) уртаҡ тел табып булырмы, уҡытыу-тәрбиә процесын яйларға ҡулдан килерме? Шул уҡ ваҡытта: “Кеше атҡара алмаҫ эш юҡ,” – тип кәңәш бирә күңелендәге икенсе бер тойғо. Тәүәккәлләй Ильяс Миңлебай улы. Бына тигән итеп көйләп ебәрә эште. Хеҙмәттәштәре менән дә уртаҡ тел таба, кәрәк саҡта кәңәш һорауҙан да тартынмай. Шулай яйлап-яйлап тәжрибә туплана, эшсән, татыу уҡытыусылар коллективының ышаныслы етәксеһе булып нығына. Хеҙмәттәштәре лә, уҡыусылар ҙа, ауыл халҡы ла ихтирам итә үҙен. Мәктәптең элек-электән килгән данын, йолаларын һүндермәй дауам итергә, яңылары менән тулыландырырға бар көсөн һала йәш етәксе. Йәмәғәтселек эшен дә йөкмәтә уға етәкселәр: байтаҡ йылдар пропагандист булып ауыл эшсәндәре менән илебеҙ алып барған сәйәсәт, донъяла барған хәл-ваҡиғалар хаҡында аңлайышлы, ябай тел менән әңгәмәләр үткәрә Ильяс Миңлебай улы. Был бурысты ла намыҫ менән үтәй ул.
Етәкселәрҙең дә төрлөһө була: өҫтәл һуғып, аҡырып-екереп, ҡурҡытып эшләгәндәре лә, үҙ-ара аңлашыуға, тыныс хеҙмәттәшлеккә, бер-береңә ихтирамлы мөнәсәбәткә таянғандары ла. Нәҡ ошо икенсе төркөмгә ҡараған етәксе булыуы менән Ильяс Вәлиев ихтирам яуланы, хөрмәт ҡаҙанды. Һәр кемде - уҡытыусымы, уҡыусымы булһын - шәхес итеп күрә белә ул. Кемдеңдер етешһеҙлектәрен ипле генә әйтеп биреү, башҡаларҙың фекерен тыңлай белеү, бәхәсле мәсьәләләрҙе тыныс яйға һалыу, үҙ-ара мөнәсәбәттәрҙә тотанаҡлылыҡ, мәҙәнилек кеүек матур сифаттар биҙәй Ильяс Миңлебай улын. Быйыл утыҙ һигеҙенсе йыл директорлыҡ йөгөн тарта барыуының сере лә шундалыр, бәлки.
- Иң оҙаҡ эшләгән мәктәп етәкселәренән районда дүртәү генәбеҙ, - ти Ильяс Миңлебай улы.
Тимәк, улар - иң ныҡтары, иң сыҙамдары. Маҡтаныу түгел, күңеленән бәреп сыҡҡан ғорурлыҡ хистәре был. Хеҙмәтенә күрә хөрмәте, ти халыҡ. Баһаланды тырыш хеҙмәттәре. Лайыҡлы рәүештә “Рәсәй Федерацияһының Маҡтаулы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре” тигән маҡтаулы исем менән ҙурланды ул.
Билдәле әйтемде үҙгәртеп әйткәндә, барлыҡ уҡытыу-тәрбиәүи процесҡа яуаплы ҡараған директор өсөн мәктәптә эш тауыҡ сүпләһә лә бөтөрлөк түгел. Бынан тыш хужалыҡ мәшәҡәттәре лә баштан ашҡан. Заманында мәктәпте йылытыу өсөн ал-ял белмәйенсә күпме йүгергәнен Ильяс Миңлебай улы үҙе генә белә. Мәктәптең йылытыу ҡаҙанлығына күмерен дә юллап алып ҡайтырға кәрәк (ярай ҙа ул сифатлы булһа), ут яғыусыларҙы ла күҙәткеләп тормайынса мөмкин түгел (төрлө сәбәп менән килмәй ҡалыуҙары ла бар), етмәһә, иҫкереп бөткән йылытыу торбалары туңып ярыла (төҙәтергә кешеһен табырға кәрәк). Шул саҡтарҙы күҙ алдынан үткәрә лә, бөгөнгө газға көйләнгән йылытыу системаһының уңайлыҡтары өсөн шатланып бөтә алмай ул.
1911 йылда һалынып, 70-се йылдарҙа һипләнгән мәктәп бинаһы хәҙер инде ныҡ иҫкергән, заман талаптарына яуап бирмәй. Шуға күрә 90-сы йылдар башында яңы мәктәп төҙөү зарурлығы килеп тыуа. Уны төҙөтөү өсөн дә күп йөрөргә, төрлө кимәлдәге етәкселәр кабинетын асып инергә кәрәк була. Заманында төҙөлөш эштәренә яуаплы Швецов, Фәйзрахманов кеүек вазифалы кешеләргә мәктәптең ауыл өсөн бик мөһим икәнен, башланған төҙөлөштө (төҙөлөш бер мәл туҡталып та ҡала) тамамлау кәрәклеген байтаҡ иҫбатларға тура килә.
- Хатта күренекле яҙыусы Динис Бүләковҡа ла мөрәжәғәт итергә мәжбүр булдым. Шундай олпат кешенең ихлас итеп һөйләшеүе, ярҙам итергә вәғәҙәләүе, күптәнге танышылай яғымлы йылмайып оҙатып ҡалыуы һаман күҙ алдымда, - тип хәтерләй алыҫта ҡала барған шул мәлдәрҙе Ильяс Миңлебай улы. - Ул саҡтағы мәғариф министры Р. Т. Гардановтың да, район етәкселегенең дә кабинеттары аҙ тапалманы.
Нәҡ шул замандарҙа “Үҙең ҡыбырламаһаң, бер кем дә ҡулыңа килтереп тоттормай” тигән хәҡиҡәттең хаҡлығына инана ул. Директорҙың йүнселлеге лә, йәмәғәтселек фекере лә бушҡа булмай (район гәзитендә мәҡәләләр, Башҡортостан телевидениеһының “Шаңдау” тапшырыуы мәктәп төҙөлөшө мәсьәләләрен күтәрә): оҙаҡҡа һуҙылған төҙөлөш, ниһайәт, тамамлана. 2000 йылдың 1 сентябрендә өр-яңы мәктәптең иркен, яҡты бүлмәләре уҡыусыларҙың шатлыҡлы йөҙҙәренән тағы ла балҡыбыраҡ китә.
Үҙенең земство мәктәбе булараҡ нигеҙләнгән ваҡытынан алып оҙайлы йәшәү осоронда Бишауыл-Уңғар ауылы мәктәбе тирә-яҡта танылыу яулай. Унда төрлө йылдарҙа белем алып, әҙәбиәт, мәҙәниәт, фән өлкәһендә дан ҡаҙанған, халыҡ хужалығында ҙур уңыштарға өлгәшкән бихисап шәхестәрҙең хеҙмәте республикабыҙҙы ғына түгел, бөтә илебеҙҙе үҫтереүгә тос өлөш индерә. Ильяс Миңлебай улы етәкселек иткән осорҙа ла мәктәп элекке бейеклектәрен юғалтмай, әүәлге данын һаҡлап килә. 1990-1991 уҡыу йылынан урта мәктәп статусы яңынан ҡайтарыла. Бишауыл-Уңғар ауылы мәктәбе райондағы алдынғы башҡорт мәктәптәренең береһе икәнен оҙаҡ йылдар иҫбатлап килә. Уҡыусылар республика кимәлендәге олимпиадаларҙа, фестивалдәрҙә еңеүҙәр яулай, төрлө фәнни-ғәмәли конференцияларҙа ҡатнашып, уңыштарға өлгәшә, спорт ярыштарында ал бирмәй. Уҡытыусылар үҙҙәре лә һөнәри конкурстарҙа теләп ҡатнаша, призлы урындар менән ҡайта.
2011 йылда мәктәптең 100 йыллығы уңайынан ойошторолған юбилей тантаналары шаулап-гөрләп уҙа. Унда сығыш яһаусылар: “Мәктәбебеҙҙең киләсәге яҡты, өмөтлө,”- тип фаразлай. Шул мәлдәрҙән һуң тағы тиҫтә йыл уҙып киткән. Ҡайһылыр “аҡыллы баштарҙың” оптималләштереү тигән ғәҙелһеҙлек сәйәсәте һөҙөмтәһендә филиал кимәленә ҡалдырылған хәлдә лә мәктәп һәм уның коллективы намыҫлы хеҙмәтен дауам итә, уҡыу йортоноң элекке йолаларын һүндермәҫкә, данын төшөрмәҫкә ынтыла. Был осраҡта мәктәп мөдире Ильяс Миңлебай улының да күп йыллыҡ хеҙмәт эшмәкәрлеген инҡар итеү мөмкин түгел.
... Һәр иртә машинаһына ултыра ла, күптән инде таныш юлдарҙан үҙенең ғәҙәтләнгән, күнеккән мәктәбенә юллана Ильяс Миңлебай улы. Күңеле күтәренке, кәйефтәр көр. Шулай булмайынса, һәр иртә башланып торған өр-яңы көнгә ҡыуанып, матур өмөттәр бағлап, ашҡынып, ҡанатланып эшкә барыуҙары үҙе бер бәхет тә баһа. Ғаиләһендә лә, Аллаға шөкөр, татыулыҡ, тыныслыҡ, донъяһы бөтөн. Ҡатыны Фәнисә менән бына тигән бер ул, ике ҡыҙ үҫтереп, уларҙы уҡытып кеше итте, ейән-ейәнсәрҙәренә олатай булыу шатлығын татыны. Балалары ла ата-әсәһенә оҡшап кешеләргә ихтирамлы, итәғәтле, ярҙамсылдар. Ял көндәре етһә, өй эсе балаларҙың шау-гөр килгән шат тауышына күмелә. Ә инде ихатаға сыҡһа, мал-тыуары менән мәж килә. Үҙ ҡулдары, үҙ тырышлығы менән тупланған бит сынъяһау ошо донъяһы. Кеше араһында һис кенә лә кәмһенерлек түгел. Барыһы ла ыңғай булғанда күңел нисек ҡыуанмаһын инде! Ана шуға күрә эшенә лә дәртләнеп китеп барыуы. Ә юлдар нисәнсе тапҡыр инде мәктәпкә илтә.
Рим Исхаҡов.
Бишауыл-Уңғар ауылы.