Яҡташым менән ғорурланам

Халҡыбыҙҙың Дыуан-Табын ырыуына ҡараған Малай ауылы, унда киң таралған Ҡоҙаҡаевтар тармағы хаҡында уҡыусы сағыбыҙҙан ишетеп үҫтек. Тарих, туған тел һәм әҙәбиәттән Сабир Һәҙиәт улы Ҡоҙаҡаев һабаҡ бирҙе, ошо фәндәргә кескәй йөрәгемдә һөйөү уятты, уҡытыусым хаҡлы ялға туҡтағас та ара­ларыбыҙ һыуынманы. Улдары Харис һәм Закир яҡын дуҫтарым булды. Һәүәләй урта мәктәбендә уҡығанда Таҙлар станцияһынан класыбыҙ менән атлап походҡа барғаныбыҙ хәтерҙә. Һуңынан Малайға күп йөрөлдө. Ғүмеребеҙ Өфө менән бәйләнеү – радио-тележурналистикала танылыу яулаған, БАССР Министрҙар Советы ҡарамағындағы «Гостелерадио»ла баш редактор, «Башҡортостан» телерадио­­ком­панияһында генераль директор урынбаҫары булып эшләгән яҡташым Фәнил Ҡоҙаҡаев менән таныштырҙы, артабанғы юлдарыбыҙ бергә үрелеп барҙы. Тәүге осрашыу мәрәкәһе әле лә хәтерҙә: «Ә һин, Фәнил, минең боронғо ауылдашым Таймас Мөкшөғоров 1680 йылда ер биләмәһе өсөн тыуған төйәгеңә исем биргән Малай Йәнбәхтин менән мәхҡәмәлә низағлашҡан аҫабаның тоҡомомо ни?!..», - тип көлөштөк. Табындар булһаҡ та беребеҙ Бишул-Табын, икенсебеҙ Дыуан-Табын ҡан-бабаларыбыҙҙан ҡот алған замандаштарбыҙ, шуға күрә бөгөн беҙҙе дуҫлыҡ ептәре генә бәйләй. Бергә-бергә байтаҡ тоҙ ейгән арҡаҙаштар, фекерҙәштәр, ҡәләмдәштәрбеҙ.

Фәнил Шәмсетдин улы Ҡо­ҙа­ҡаев 1952 йылдың 10 фев­ра­лендә Малай ауылында Шәм­­сетдин Сәхәүетдин улы һәм Хәтимә Шәмсимөхәмәт ҡыҙы­ның ишле ғаиләһендә тыуа. Шәм­сетдин Ҡоҙаҡаев Бөйөк Ва­тан һуғышында ҡатнаша, ҡур­ҡыу белмәҫ яугир 1812 йылғы Ва­тан һуғышы ҡаһарманы Ба­йыш Ҡоҙаҡаевтың батырлығы менән рухланып, дошмандарҙы ҡыра, ҡаты яраланып, II төркөм инвалиды булып, тыуған ауылына ҡайта. Ир-атҡа наҡыҫ заман, бер аҙ тын алғас, ферма мөдире, бригадир, «Байкал» колхозы рәйесе йөгөн иңдәренә һа­ла. Хәтимә инәй балаларын ҡа­рарға, колхоз эшендә егелеп эшләргә көс таба.
– Атайым һәм әсәйем беҙҙе тәртипле, тырыш балалар итеп үҫтерҙе, барыбыҙға ла белем би­рергә ынтылды. Мине 1960 йыл­да 1-се республика интернатына бе­ренсе класҡа алып барып урын­лаштырҙылар, - ти бөгөн Ф.Ш. Ҡоҙаҡаев. Хәҙерге Рәми Ға­рипов исемендәге 1-се гимназия-интернатта уҡыу, һис шик­һеҙ, Фәнилгә тәрән белем үҙ­­ләш­­тереүгә генә түгел, ә маҡ­сатҡа ынтылыусы ижади шәхес булып формалашыуға, хеҙмәт, спорт һөйөүгә, дуҫлыҡ, бер-бе­реңә терәк булыу кеүек иң яҡшы сифаттар тәрбиәләүгә булыш­лыҡ итә. Ике тиҫтә йыл төрлө ин­тернаттарҙа директор булып эш­ләгән кеше булараҡ шуға таң ҡа­лам: нисек итеп уҡытыусы һәм тәрбиәселәре ҡәҙимге ауыл ба­лаһында «Башҡортостан пионеры» гәзитенә бик күп мә­­ҡә­­ләләр яҙырға, «Башҡор­тос­тан те­лерадиокомпанияһы»нда балалар һәм үҫмерҙәр өсөн тап­шырыуҙар әҙерләү, алып ба­рыуға дәрт, теләк уята алдылар икән?! Ә бит педколлектив тап өҫтөнә баҫ­ҡан: Фәнил Ҡоҙаҡаев мәктәп-ин­тернатты тамамлап, 1970 - 1972 йылдарҙа ил алдын­да­ғы бурысын намыҫ менән үтәп, бер ни тиклем производствола эшләп алғандан һуң, БДУ-ның филология факультетына уҡырға инә. Йәмәғәт эш­тәрендә актив ҡатнаша, спорт­та һынатмай. Ә студент­тарҙың тө­ҙөлөш отрядында иң маҡтаулы «яугир» була. ГДР-ҙан һәр кем миҙал тағып ҡайтмай.
Радио-телевидениеның нимә икәнен ишетеп түгел, бала саҡ­тан күреп белгән Фәнил Ҡоҙа­ҡаевҡа университет йүнәлтмәне тура «Башҡортостан телерадио­компанияһы»на бирә. Өлгөргән журналист тәржемәсенән генераль директорҙың урынба­ҫа­ры­на тиклем үҫеш баҫҡысын үтә. Ижади ҡомарлы, һәләтле ҡәләм оҫтаһы 1983 йылда радионың йәмғиәт-сәйәси тапшырыуҙар редакцияһында баш мөхәррир итеп тәғәйенләнә. Ошо көн­дәрҙә ташҡа баҫылған «Ағиҙел» (№1, 2022, -128 б.) журналында Дәүләт телерадиокомитеты директоры Т.Н. Сәғитов былай тип яҙып сыҡты: «Ғөмүмән, кадрҙар мәсьәләһенә килгәндә, мин гел генә йәштәрҙе үҫтереү яғында инем. Шуға күрә күп тә үтмәй, яңыраҡ ҡына юғары уҡыу йортон бөтөрөп эшкә килгән Ҡыр­мыҫҡалы егете Фә­нил Ҡоҙа­ҡа­евты радиола тәүҙә өл­кән, һуңғараҡ баш мөхәррир итеп тәғәйенләнем». Шул осор­ҙа йәшәгәндәр был вазифаның ни тиклем ҡатмарлы, яуаплы икәнен яҡшы белә. Ә белергә те­ләгәндәр шул уҡ журналдағы «Хә­тер ипкендәре» мәҡәләһенә мөрәжәғәт итә ала. Фәнил Ҡо­ҙаҡаевтың 1990 йылда Свердловск юғары партия мәктәбен уңышлы тамамлауы ана шул сәйәси талаптар менән бәйле. Бындай юғары вазифаларҙы сә­йәси әҙерлекһеҙ башҡарыуы мөм­кин түгел заман ине шул. (Яҙ­мыш тигәнең, шул осорҙа үҙем дә Свердловск педагогия институтының дефектология фа­­культетында белем эстәнем, бер һуҡмаҡтан йөрөлгән икән, сөнки юғары партия мәктәбе эргәһенән байтаҡ үткеләгән булды).
Телевидениела ни тиклем ижа­ди эштәр башҡарғанын, төр­лө башланғыс, яңылыҡтарҙың һанай китһәң, осона сығырлыҡ түгел. Күрәһең, ижади шәхестәр бер минут та мөһим асыштар асмайынса йәшәй алмайҙыр. Бер мәл ул урындағы телестудиялар булдырыу уйы менән яна башлай. Әйткән һүҙ – атҡан уҡ: бөгөн рес­публикабыҙҙа 80-дән ашыу урын­дағы телеүҙәктәр, шул иҫәптән Ҡырмыҫҡалы телестудияһы, уңыш­лы эшләп килә. Бынан тыш, баш режиссер А. Нурмө­хә­мә­тов менән Өфө сән­ғәт ака­де­ми­яһында режис­сер­ҙар әҙер­ләүҙе, БР Президен­ты янын­дағы дәүләт хеҙмәте һәм идара ака­демияһында ошо өл­кә­ләге бел­гестәрҙе үҫтереү, Мәс­кәү, Санкт-Петербургта, хатта сит ил­дәрҙә стажировкалар үтеү­ҙе яйға һалыу һ.б., һ.б. Ҡыҫҡаһы, Фәнил Ҡоҙаҡаев республика телерадио­компанияһының «ме­йе үҙәгенең» береһенә әүерелә. Талантлы журналист башҡаса булдыра алмай.
Республикабыҙ хөкүмәте 1995 йылда Ф.Ш. Ҡоҙаҡаевты БР Мат­буғат һәм киң мәғлүмәт саралары ми­нис­трлығына министр урын­­­­ба­­ҫары итеп тәғәйенләй. Ар­та­бан ул БР-ҙың матбуғат, нәшриәт һәм по­лиграфия эштәре буйынса ида­­ралыҡ етәксеһенең урын­ба­ҫа­ры итеп ҡуйыла. Ҡайҙа ғына хеҙмәт итһә лә, ул ижади етәксе булып ҡала бирә. Мәҫәлән, 2002 йылда уның башланғысы менән республикала «Башҡорт китабы байрамы», ә бер аҙҙан «Балалар ки­табы көнө» уҙғарыла башлай. 2000-2008 йылдарҙа Башҡор­тос­тан матбуғат саралары Мәскәүҙә «Пресса» Халыҡ-ара күргәҙмә­лә­рендә даими ҡатнаша, делегация составында 150-нән ашыу журналист булыуҙы әйтеүе генә анһат. Журналистарҙың Ирә­мәл­гә артылыуы, милли баты­рыбыҙ Салауат Юлаев эҙҙәре менән Өфө – Палдиски – Өфө маршрутын үтеүе – былар фәҡәт уның ойоштороу маһирлығынан килә. Хаҡлы ялға туҡ­та­ғансы, Ф.Ш. Ҡоҙаҡаев Баш­ҡор­тос­тан­дың Журналистар со­ю­зы рәйе­сенең урынбаҫары ва­зи­фа­һын үтәне. Йәмәғәт ойош­маһы­ның съездарын уҙғарыу, яңы ағ­залар менән тулыландырып тороу, респуб­ликабыҙҙа киң та­ралған һәм бик файҙалы «журфест»тар үткәреү уның идеяһы. Уйлайһың да тәрән уйға ҡала­һың: бер кеше ана ни саҡлы эш­тәр башҡара ала икән. Бының өсөн бары яуап­лылыҡ, эске ойош­ҡан­лыҡ, рух, халҡың, илең өсөн янып йәшәү кәрәктер. Ҡыл ҡыбыр­ҙат­маһаң да ғүмер үтә лә китә бит...
Беҙ әле замандашыбыҙ Ф.Ш. Ҡоҙаҡаевтың хеҙмәте менән бәй­ле үрҙәренә туҡталдыҡ. Шул уҡ ваҡытта Фәнил Шәмсетдин улы бихисап йәмәғәт эштәре башҡарҙы, һәр ваҡыт халыҡ араһында, ябай кешеләр янында булды. Дөрөҫөн әйткәндә, ил аға­һы быныһы хеҙмәтем менән бәйле, быныһы күңел эше тип ҡараманы, сөнки улар һәр ваҡыт үрелеп барҙы. Быныһы ана шул «интернатский» тигәндән килә булыр. Йәп-йәш көйө ул иңдә­ренә өҫтәмә йөк һала – БАССР телерадиокомпанияһы профсоюз ойошмаһы рәйесе, бер аҙ­ҙан партбюро рәйесе вазифаһы өҫтәлә. КПСС-тың Ленин райкомы ағзаһына кандидат, БР Журналистар союзының, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролта­йы­ның ревизия комиссиялары рә­йесе, оҙаҡ йылдар ҡоролтай съез­дарына делегат итеп һай­лана. Бынан тыш Р.Ғарипов исе­мендәге гимназия-интернаттың сығарылыш уҡыусылары ассо­циацияһы рәйесе урынбаҫары, Табын ырыуы идараһы рәйесе урынбаҫары, ҡырмыҫ­ҡалылар­ҙың яҡташтар ойошмаһы ида­раһы рәйесе. Ҡайҙа ла һүҙе үтә уның, абруйы көслө, ил етәк­се­ләре менән уртаҡ тел таба белә. Ябай ғына миҫал. Быуат башында республикабыҙҙа күп ке­нә гәзит-журналдар, район-ҡала матбуғаты көрсөк хәлендә ҡал­ды. Айырыуса балалар өсөн баҫ­малар ярҙамһыҙ ине. Республика хөкүмәте, мәғариф, мәҙәниәт ми­нистрлыҡтары менән уртаҡ тел табыу арҡаһында улар имен ҡалды, бөгөн дә киң тарала.
Миңә яҡташым, замандашым Ф.Ш. Ҡоҙаҡаев менән йә­мәғәт эштәрендә ҡулға-ҡул тотоно­шоп эшләү бәхете тейҙе. Р.Ғарипов исемендәге 1-се гимназия-интернаттың директоры булыу дәүеремдә ул тағы ла киңәйҙе. Яҡташым гимназия – интернаттың юбилей китабын әҙерләүҙә актив ҡатнашты, ас­социацияның иң әүҙем ағзаһы бул­ды. Эшлекле кәңәштәре ауыр эшемдә оло ярҙам булды, интернаттағы күп һанлы са­раларҙың уртаһында ҡайнаны. Ошо уҡ һүҙҙәрҙе Түбәнге Төкөн­дән эшҡыуар Рәүеф Әлмөхә­мәтов яҡташыма ҡарата ла ысын күңелдән әйтә алам. Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайҙарында ла оҙаҡ йылдар яуаплы йөктәр һөйрәнек. Фәнил ҡорҙашым ме­нән Өфөлә һәм районыбыҙҙа йә­мәғәт эштәрен дә бергәләп, иңгә-иң терәп башҡарҙыҡ. Яҡ­таштарыбыҙҙың юбилей кисә­ләрен, баш ҡалала яҡташтар осрашыуҙарын район хакимиәте менән берлектә юғары кимәлдә, ҡырмыҫҡалыларса, ҙур ойош­ҡан­лыҡ, күтәренкелек менән үткәрә инек. Быларҙың ба­ры­һында ла Фәнил Ҡоҙаҡаевтың ойоштороу һәләте булышлыҡ ит­мәй ҡалманы. Районыбыҙҙағы барлыҡ сараларға ла, шөкөр, ваҡыт табып, бергәләп ҡайтып йөрөйбөҙ, тыуған яғыбыҙ юлдарына туҙан ҡундырмайбыҙ. Ни­сек ғорурланмайһың шундай за­мандашың менән!
Яҡташымдың ауылдаштары, райондаштары өсөн ҡылған из­гелектәрен дә һанап бөтөп булмай. Фәнил Шәмсетдин улы иле­­­беҙ етәкселеге ярҙамы менән тыуған төйәге Малайҙа заманса мәктәп һалдырыуға иреште. Мәк­тәптең әле ябылмай эшләп килеүе, кешеләргә эш урыны менән тәьмин итеүҙә уның роле ҙур. Ауылда юлдар төҙөк­лән­дереүҙе, газ үткәреүҙе, Бөйөк Ва­тан һуғышы яугирҙәренә һәйкәл ҡуйыуҙы ул ситтән тороп кү­ҙәтмәне, был эштәрҙең урта­һында ҡайнаны. Шуға ла халыҡ рәхмәтен аҙ ишетмәй данлы яҡташыбыҙ. Әйткәндәр менән бер рәттән, уның журналистик, яҙыусылыҡ эшмәкәрлеген урап үтеп булмаҫ. Ф.Ш. Ҡоҙаҡаев 10 телефильм авторы. «Һынмаҫ рух­лы Салауат», «Интернатым – пар ҡанатым», «С.Д. Тавасиев. Фотоальбом» кеүек китаптарҙың проект етәксеһе. «Ҡырмыҫҡалы крайы: быуаттан быуатҡа» кита­бының идея авторы һәм редколлегия ағзаһы. «Ауы­лымдың исе­­ме ябай - Малай» ( Ф.Ш. Ҡо­ҙаҡаев, Мәләүез: Көнгәк, 2013), «95-ая гвардейская...» (Уфа: Баш­кирская энциклопедия, 2015), «Әҙһәм ҡурайы» (Өфө: Китап, 2008) китаптарының ав­торҙашы. Минең үҙемә шәхсән уның «Ауылымдың исеме ябай - Малай» китабына рецензия-баһалама яҙыу һәм ташҡа баҫ­тырыу бәхете тейҙе. Шул хеҙмәт аша ла уның тарихыбыҙҙы, бо­ронғо үткәнебеҙҙе тәрән белеүе, халҡыбыҙға тәрән һөйөү той­ғолары һаҡлауына, телебеҙ нес­кәлектәрен белеп, халыҡсан һы­­ғылмалы тел-стиль менән яҙы­уына таң ҡалам. Ә бит үрҙә аталған китаптарҙы ижад итеү күп ваҡыт һәм көс талап итә. Тарихи хеҙмәттәрҙе яҙыу архив­тарҙа эҙләнеүҙәрһеҙ мөмкин булмаған эш. Улар юҡ икән, һинең хеҙ­мәтеңдең йөкмәткеһе, әһәмиәте аҡһай. Ир аҫылы Малайҙың тарихын яҡшы белә, райо­ны­быҙ­ҙың элекке «Хеҙмәт даны» гәзитенең күптәнге материалдарын уңышлы файҙалана.
Шундай киң һәм оло баһаға лайыҡ эшмәкәрлек дәүләтебеҙ һәм халҡыбыҙ тарафынан үҙ ваҡытында билдәләнеп торҙо. Кеше эше менән матур, тип юҡ­ҡа әйтмәй халҡыбыҙ. Уға Баш­ҡортостандың атҡаҙанған мә­­­ҙә­­­­ниәт хеҙмәткәре тигән маҡ­таулы исем бирелгән. «Бөтә Рә­сәй һуғыш, хеҙмәт һәм хоҡуҡ һаҡ­­­лау органдары комитеты», «Рә­сәй матбуғатының алтын фон­ды» билдәләре, «Ҡырмыҫ­ҡа­лы райо­нының почетлы гражданы» исе­ме, М.Өмөтбаев, Шә­һит Хо­­ҙай­­­бирҙин исемендәге премиялар, Бөтә донъя баш­ҡорт­тары ҡоролтайының «Ал да сәс нур халҡыңа» миҙалы, Бөтә Рә­сәй халыҡ иҫәбен алыуҙа күр­һәткән хеҙмәттәре өсөн бер нисә миҙалдар менән бүләк­лән­гән. Бик күп Маҡтау ҡағыҙҙары Ф.Ш. Ҡоҙаҡаевтың фиҙаҡәр хеҙмәте хаҡында асыҡ һөйләй.
Ир-уҙаман ауылдаштарының яу һәм хеҙмәт батырлығы менән ғорурланып йәшәй. Нәҫел шә­жәрәһен ентекле өйрәнә. Ата-бабаларын ғорурлыҡ менән иҫкә ала. XIX быуат аҙағында халыҡҡа хеҙмәт иткән Ҡоҙаҡаев Сәхә­үет­дин старшина Байыш батыр­ҙарҙың вариҫы. Старшинаның ҡул аҫтында Дыуан-Табын улы­ҫының 18 ауылы ингән. Ана бит, ҡартатаһының исеме ауылда әле лә онотолмаған, халыҡ «Сәхәү баҡсаһын», «Сәхәү умар­та­лы­ғын» әле лә иҫкә алып ҡуя. Ана шул илһөйәрлек тойғоһон, быуындар хәтерен ил ағаһы ҡыҙ­ҙары Айгөл һәм Әлфиәгә, дүрт ейәнсәренә еткерә килә. Кү­мәкләп Малайға ҡайтҡылап то­роуҙары, йәйге ялдарын тыуған ауылда үткәрергә ынтылыуҙары кендек ҡаны тамған ергә тоғ­ролоҡ билдәһе ул. Быуындар бәй­ләнеше өҙөлмәһә, рухи ҡим­мәттәребеҙ ҙә оҙаҡ йылдар һаҡ­ланасаҡ.
Арҙаҡлы яҡташыбыҙға, дан­лы замандашыбыҙға үҙебеҙҙең олуғ шағирҙарыбыҙ тәрән йөк­мәткеле мәҙхиәләр ижад итте. Рәсих Ханнанов әйткәне:
Хеҙмәтебеҙ бергә булды,
Күпме ай, йылдар аҡты.
Бергә тотоп эйәрләнек
Матбуғат тигән атты.
Барый Ноғоманов һөйлә­гәне:
Шул Малайҙа тыуған улдар хәҙер
Ил ағаһы булып танылған.
Олатайҙар рухын изге күреп,
Мәжүсиҙәр һымаҡ табынған.
Яҡын дуҫыбыҙ, яратҡаныбыҙ Ирек Кинйәбулатов мәрәкәлә­гәне:
Ошо ерҙең күп егетен беләм –
Түбәләрең күккә тейерлек.
Был малайҙар ҡылған изгелеккә
Аҡһаҡалдар башын эйерлек.
Үҙебеҙ ҙә изге теләктә­ре­беҙ­ҙе, күңелдәге ҡайнар тойғо­лар­ҙы, оҙаҡ йылдарға һуҙылған дуҫ­лыҡ хистәребеҙҙе, рәхмәт­тә­ребеҙҙе шиғри юлдарға һалып бүләк итәйек:
Илленселәр
Замандашым Фәнил Ҡоҙаҡаевҡа
Тыуһаң да һин Малай ҡосағында,
Малайлыҡтан иртә сығалдың.
Күптәр йәбешкәндә итәктәргә,
Һин «интернатский» булып сыныҡтың!
Яҙмыш һине аҙмы һынаманы,
Иңдәреңә һалып, ауыр йөк.
Байыш вариҫтары һынамы ни, -
Бар ғәмәлең - таңдар ҡалырлыҡ!
Ир-уҙаман йәше өркөтмәһен,
Таяҡ атҡа һалма эйәрең.
Тауҙай эштәр һинһеҙ тораламы,
Хаҡ Тәғәлә бирһен тейәрен!
Илленселәр, күрәм, елле әле,
Беҙ Ватанда – ғәйре уҙаман:
«Ана улар шулай булды!..», - тигән,
Һүҙҙәр йәшәр әле бер заман!
Ғорурланам, сикһеҙ ғорур­ла­нам һинең менән яҡташым, замандашым! Оҙон ғүмер, һаулыҡ, ижад ҡыуаныстары һиңә!
Фәнзил Санъяров,
филология фәндәре кандидаты, РФ һәм БР Журналистар, Яҙыусылар союздары ағзаһы, М.Өмөтбаев, Ш. Хоҙайбирҙин премиялары лауреаты.