Йәшлек хәтирәһе Гөлназ НАФИҠОВА- ҒӘБИТОВА

– Бындай да мәшәҡәтле көндә кем йөрөйҙөр инде... Шулай ҙа ҡатын үҙен ҡулға алып, йылмайып, бейек үксәле туфлийында тыҡ-тыҡ баҫып, ишекте асты.

– Һаумыһығыҙ, Миңлегөл апа! – Э-э-э, кем был?! Былай тип уға тик бер ауыл кешеләре генә өндәшә ине бит, - тигән уй йүгереп уҙҙы. Ишек төбөндә зауыҡ менән кейенгән оҙон буйлы, ҡарағусҡыл йөҙлө, ҡыҫыҡ күҙле, ауыҙы ҡолағына еткән, ҡайһылыр ере хәрбигә тартым күркәм ир менән ҡулында ҙур сәскә гөлләмәһе тотҡан сибәр йәш ҡатын һәм 5 – 6 йәштәрҙәге ике һөйкөмлө ҡыҙ йылмайып тора ине.

– Һаумыһығыҙ! Үтегеҙ әйҙә! Тупһала тормайыҡ.

– Рәхим итегеҙ, үтегеҙ-үтегеҙ! Ә үҙе: " Кем әле был егет, йөҙө бик таныш", – тип иҫенә төшөрөргә тырышты. Үттеләр... Ир һаман, Миңлегөлдән күҙен дә алмай, йылмайып баҫып тора.

– Йөҙөң бик таныш, туғаным, кем тип тә әйтеп булмайсы, иҫкә төшмәй.Ул сәй ҡуя һалды ла, ҡунаҡтар янына залға уҙҙы һәм... саҡ артына йығылып китмәне. Ирҙең ҡулында ҙур картина: мәктәп ишеге алдында ут һымаҡ ҡып - ҡыҙыл янып торған саған ағасына һоҡланып, бер һылыу ҡыҙ ҡарап тора. Йөрәген тотоп: – «Салауат... Салауат!?» – тип ҡосаҡлап алды, дөрөҫөрәге, ир уны ипләп кенә иңенә ҡағылды. Икеһенең дә күҙҙәре дымланды...

– Ә Һеҙ, апа, бер ҙә үҙгәрмәгәнһегеҙ, һаман да йәп- йәшһегеҙ, шул уҡ нурлы күҙҙәр, хатта миңегеҙ ҙә урынында, – тип күңелле көлөп ебәрҙе ул.

– Бына, апа, ғаиләмде Һеҙҙең менән таныштырырға булдым әле.

– Үҙҙәренең атаһына ваҡытында ярҙам ҡулы һуҙған, ғүмерлек маяҡ булып ҡалған кешене улар ҙа белһен. Әгәр тормошомда Һеҙҙе осратмаһам, белмәйем, минең менән ни булыр ине икән...? Әле иҫемә төшөрәм дә, Һеҙ миңә шәхес, кеше тип ҡараусы берҙән - бер кеше булғанһығыҙ бит. Ул ваҡытта үҙегеҙ ҙә йәш кенә бер ҡыҙ бала. Аптырайым хатта: ниңә миңә шул тиклем ваҡыт сарыф иттегеҙ икән дә, шул тиклем шөгөлләндегеҙ икән... Миңлегөл баҫалҡы ғына йылмайып ҡуйҙы.

– Бөгөн – минең бәхетле, шатлыҡлы көнөм: ҡыҙымдың байрамы һәм һинең килеүең... Ҙур рәхмәт, шулай ҙурлап килгәнегеҙгә, бик тә үкенгәйнем, теге ваҡыт һүрәтеңде алмағанға, ҡулым күтәрелмәгәйне.

– Әле лә төшөрәһеңме, Хоҙай биргән һәләтең бар ине.

– Эйе, яҙғылайым һирәкләп, илһам килгәндә. Сәй янында Салауат ябай ғына, тыныс итеп армиянан һуң институт ташлап, Сорғот ҡалаһында йәшәүен, ҡала хакимиәтендә эшләүен, әле «Янғантау» шифаханаһында китеп барыуҙары, ауылда өләсәһе нигеҙендә яңы өй күтәреүе тураһында бәйән итте.

– Бына Һеҙҙе бөтә ғаиләгеҙ менән 22 июнгә ауыл байрамына саҡырабыҙ, – тип Миңлегөлгә саҡырыу хаты тапшырҙы.

– Машина менән үҙем килеп алам, беҙгә тура барабыҙ, ҡәҙерле ҡунағыбыҙ булырһығыҙ, бер үк ризалашағыҙ, унда Һеҙҙе бик көтәләр.

– Ә хәҙер юлдағылар - юлда булһын, апа, – тине Салауат. – Ай күрҙе – ҡояш алды, – тигән һымаҡ булды бит әле былай, әҙерәк ултырһағыҙсы... Шунан Миңлегөл стенканан бер бәйле папканы алып, Салауаттың ҡулына тотторҙо. Аптыраулы ҡарашҡа "ас" тип кенә ымланы: бына бишенсе кластағы Яңы йыл фотоһы, Салауаттың рәсем дәресе альбомы, алтынсыла уҡығанда "Пионер" журналында баҫылған, конкурсында еңгән һүрәте, етенселә районда уҙған саңғы ярышында төшкән фото, һигеҙенселәге Һуңғы ҡыңғырау тантанаһынан бер нисә күренеш. Аҙаҡ малайҙы әсәһе үҙенә алғайны. Салауаттың ҡыҙҙары ла бик ҡыҙыҡһынып ҡараны.

– Улар һиндә һаҡланһын, туғаным. Тәү уҡытҡан балаларҙың уңыштарын шулай йыйғылап барам. Салауат уҡытыусыһына рәхмәт тулы ҡараш ташлап, бик йылы хушлашты.

Ә Миңлегөл диванға барып ултырҙы ла уйға сумды... Ул бик алыҫҡа, йәшлеккә, бынан 22 йыл элек булған хәлдәргә ҡайтты...

Институтты ҡыҙыл дипломға бөткән башланғыс кластар уҡытыусыһын ялан яғындағы урта мәктәпле бер ҙур ауылға эшкә ебәрҙеләр. Үҙе лә ошо райондан, тау яғынан, ә был яҡты бөтөнләй белмәй булып сыҡты: һөйләшеүҙәре лә икенсе төрлө, ашаған ризыҡтары ла, хатта үҙҙәренең тотош – ҡиәфәттәре лә. Улар нисектер үтә һынсыл, шиксел: сит – ятты үҙ араларына индерә һалып бармай икән, йәш белгесте бик һағайып ҡына ҡаршыланылар. Һөйкөмлө, йылмайып торған төйөрөм генә ҡыҙҙы иң беренсе ауыл әбейҙәре энәһенән ебенә тиклем тикшереп, нәҫел - нәсәбен белеште. Әлегә бер насар яғын тапманылар. Миңлегөлгә өсөнсө класты билдәләнеләр: пенсияға киткән хөрмәтле Рима апаларын алыштыра.

– Балаларҙы тыңлата алырмы? – тип борсолдолар. Математика уҡытыусыһын директор итеп үрләткәс, уның 5-се кластағы дәрестәрен дә йәш ҡыҙға бирҙеләр.

– Дипломыңда гел " бишле"ләр генә тора, һинән дә ҡулайлы кеше тапманым, тырышырһың инде, һеңлем, - тине директор, ҡаршы дәлил килтергән коллегаһын ишетергә лә теләмәй. Ҡыҙыҡ: был ауылда уҡытыусылар - "апа," "абый" икән. Башкөллө эшкә сумды үҙенә талапсан йәш ҡыҙ: балаларға темаларҙы еңел, аңлайышлы итеп еткерергә тырышты, институтта өйрәткән төрлө яңы методик алымды ҡулланды, үҙе лә ныҡ эҙләнде. Уның һәр дәресен контролдә тотҡан күптән эшләгән завуч "яңыса" һәм "тормошсан" тип үҙенең иң юғары баһаһын ҡуйҙы. Класта 15 уҡыусының да уҡыу сифаты күҙгә күренеп яҡшырҙы, балалар гел, тауыҡ себештәре һымаҡ, Миңлегөл апайҙары янында булды. Ата - әсәләре шатланып бөтә алмай: өй эштәрен мыжымай ғына үҙаллы эшләйҙәр, мәктәпкә ҙур теләк менән йөрөйҙәр. "Апа улай тимәй, былай кәрәк" – тип өйҙә лә уҡытыусының хәбәрен генә һөйләрҙәр ине. Хатта коллегалары көнләшеп, төрттөрә ине: "Йәш, һылыу булғас, яраталар инде". Халыҡ та: "Матурҙан төңөлмә", – тип әйткән бит. Ҡыҙ ирен өҫтөндәге ҡап - ҡара миңен нурландырып көлә лә:

– Ярар, һөйләһендәр әйҙә, гонаһтарым юйылыр, – тип китә лә бара. Уҡытыусылар көнөнә класы менән бәләкәй генә концерт та ҡуйҙылар: ҡасан йырларға ла, бейергә лә өйрәткән үҙе... Ҡыҙҙың үҙенең дә тасуири итеп шиғыр һөйләүен, мандолинала уйнап, шаян йырҙар йырлауын, хәс әртист кеүек, тип ауыл халҡы йылы ҡабул итте. Шулай уйламағанда абруй ҡаҙанды ла ҡуйҙы Миңлегөл. Ноябрь айында үткән район кәңәшмәһенә мәктәп администрацияһы уға асыҡ дәрес ҡуйҙы.

– Минең әле тәжрибәм аҙ, яуаплы дәрескә икенсе уҡытыусыны күрһәтегеҙ, мәктәп коллективының ышанысын да аҡларға кәрәк бит, – тип оҙаҡ ризалашманы ул. Оло йәштәге рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы: "Минең һәр дәресем – асыҡ дәрес", – тиһә лә, һәр яңылыҡҡа теше - тырнағы менән йәбешкән директор ҡолағына ла элмәне.

– Мин Миңлегөлгә ышанам, – тине лә ҡуйҙы, бәхәскә урын ҡалдырмайса. Ҡыҙ бик оҙаҡ уйланғандан һуң, башҡорт теле дәресен күрһәтергә булды: бик күп төрлө күргәҙмә әҙерләне.

– Үлемдән оят көслө, – ти ине әсәһе гелән. Тырыш Миңлегөл дә төндә йоҡламайса төрлөсә план төҙөп, уйында ғына дәрес үткәреп тә ҡараны.

Дәрескә райондан бик күп уҡытыусы килгәйне. Бер аҙ ҡаушап ҡалған балалар, апайҙарының һәр ваҡыттағыса нур бөркөп торған йөҙөн күреп, бик әүҙем ҡатнашты: төрлө уйындар, ребустар, күнегеүҙәр аша теманы асыҡлауға, аңлауға ирештеләр, үҙ фекерҙәрен иҫбатланылар, тасуири уҡынылар, бер - береһен баһаланылар. Уҡытыусы балаларға күберәк һөйләү мөмкинлеге биреп, бик йәнле итеп алып барҙы. Ваҡыттың үткәне һиҙелмәй ҙә ҡалды. Дәрес юғары баһаланды, уҡытыусыларға балаларҙың бер - береһенә "билдә" ҡуйыуы оҡшаны: фекерләргә, ғәҙеллеккә өйрәнәләр, тинеләр. Шулай итеп, йәш ҡыҙ. тиҙ арала ауылдың үҙ кешеһенә әйләнде Бергәләп көҙгө алтын урманда усаҡ яғып бәрәңге бешереүҙәр, ҡышын сана, саңғы шыуыуҙар, яҙын ташҡын йылғаны ҡарау, йырғанаҡтан "кәмә" ағыҙыуҙар, бер - береһен мәрәкәләүҙәр, эс ҡатҡансы көлөүҙәр... Үҙ өсөнсөләре менән эшләү шул тиклем оҡшай Миңлегөлгә, күңеленә йылылыҡ, рәхәтлек бирә.

Тик бына 5-се класта математика дәресендә бер малай уны ныҡ хафаға һалды: ҡырыҫ, өндәшмәҫ, битараф ҡиәфәттә тик ултыра. Өйгә эшен дә эшләмәй килә, таҡтаға ла сығарып булмай, аҫтан һөҙөп ҡарап ҡына ҡуя. Ул иптәштәре менән дә аралашмай, улар ҙа малайҙан ситләшә. Класс етәксеһе менән һөйләшкәйне: – Уны әсәһе өләсәһенә ҡалдырған, элек ҡайҙалыр Себер тарафтарында йәшәгәндәр, беҙгә 3-сө класҡа килгән. Ул шулайыраҡ шул, – тине бик иҫе китмәй генә. Түбәнге кластар уҡытыусыһы:

– Мин уны аңламаным да, яратманым да. Класымды артҡа һөйрәне, томһорайып ултырҙы инде шунда, – тине лә ҡуйҙы.

Пединститутта уҡығанда бөйөк педагогтар Макаренко, Сухомлинскийҙарҙың хеҙмәт­тәрен уҡып сыҡҡан Миңлегөл Салауат тура­һында оҙаҡ уйланды. Бер көндө, дәрестәр бөткәс, үҙе менән һөйләшеп ҡарарға булды. Миңлегөл класҡа килеп ингәндә, малай ҡәләм менән нимәлер һыҙғылап ултыра ине. Уҡытыусыны күргәс тә, ул дәфтәр араһына тығып та ҡуйҙы.

– Мөмкинме ҡарарға, нимә төшөрә инең ул? Салауат ауыр ҡараштары менән һынап ҡарап торҙо ла, ҡапыл һүрәтен һуҙҙы.

– Ох! Ҡәләм менән генә бик һылыу ҡатын эшләнгәйне.

– Кем был матур апай! – Мама.

– Хатта һәйбәт килеп сыҡҡан, былай матур итеп төшөрөргә ҡайҙан өйрәндең?

– Я раньше ходил в Дом пионеров на кружок рисования... Ауыҙынан һүҙ тартып алып булмаған малай русса һөйләне лә һөйләне. Баҡһаң, улар элек Сорғот ҡалаһында йәшәгән, әсәһенең икенсе ағай менән йәшәй башлағас, өс йыл элек малайҙы ауылға өләсәһе янына ҡалдырған, шунан бирле әсәһе ҡайтҡаны ла юҡ... хат яҙа ла, посылка һала... Ғазап тулы күҙҙәренән бите буйлап эре - эре йәш тамсылары тәгәрәй ине... Ул һикереп торҙо ла йүгереп сығып китте. Миңлегөл дә йөрәге әрнеп, бер нәмә лә өндәшә алмай тороп ҡалды. Белә ул етемлектең нимә икәнен. "Етем илаһа – ер- һыу илар", – ти ине өләсәһе, әсәһен иртә ҡалған ейәнсәрен йыуатып. Ә бында "әсәйле йәтим"... Миңлегөл почтальон ҡатындан Салауаттың әсәһенең адресын һорап алып, хат яҙып ебәрҙе...

Иртәгәһенә дәрестә Салауат апайына һағайып ҡараны, Миңлегөл элеккесә йылмайып уҡытыуын белде. Ҡыҙ һәр фән уҡытыусыһы менән айырым һөйләшергә булды. Иң беренсе итеп рәсем уҡытыусыһы менән һөйләшеү аптыратты:

– Һеҙ Салауаттың рәссам икәнен белә инегеҙме ул? Унда талант бар бит. Ошо класс өсөн генә "Көҙ" темаһына конкурс иғлан итегеҙ әле, тик бер үк Салауатҡа бер нәмә лә өндәшмәгеҙ, – тип инәлде. Конкурс тигәс, Салауат та ҡатнашырға булып китте. Ысынлап та, уның һүрәте иң яҡшыһы ине: мәктәп ишеге алдындағы ут һымаҡ янған саған ағасы янында бер һылыу ҡыҙ ағасҡа һоҡланып ҡарап тора. Шул тиклем килештереп, ысынбарлыҡ итеп төшөргәйне. Бөтәһе лә " аһ" итте. Миңлегөл апайҙарын да танынылар... Ғәбит ағай кластың бөтә һүрәтен коридорға матур итеп элеп ҡуйҙы. Ошо көндә Салауат һуңғы ике йылда беренсе тапҡыр йылмайҙы, йөҙө бер аҙ асылды. Оло класс малайҙары ла килеп, малайҙың ҡулын ҡыҫып-ҡыҫып китте, үҙ класы ла, тәү күргәндәй, иғтибар итә башланы. Миңлегөл икенсе булып рус теле укытыусыһы менән кәңәшләшеп: "Үҙаллы эш биреп ҡарағыҙ әле, бәлки, рус әҙәбиәтенән күберәк һорарға, һөйләштерергә кәрәктер, русса бик һәйбәт аралаша бит ул. Тик, зинһар өсөн, һаҡ булығыҙ - күңеле ҡатҡан ул баланың – боҙ булған"... Тәжрибәле уҡытыусы был сәйер малайға икенсе күҙлектән ҡарарға булды. Теге һөйләшеүҙән ун көн уҙғас, Салауат беренсе тапҡыр, күҙлеген кейеп алып, ниҙер яҙып ултырҙы. Иптәштәре ҡарап - ҡарап алды, бер - береһенә төртөп -төртөп күрһәтте, ләкин береһе лә көлмәне. Был - Салауаттың тағы бер еңеүе ине. Шул көндән ул башҡаларға эйәреп дәрестәрҙә нимәлер яҙып, уҡып ултыра башланы. Яйлап ҡына күҙ ҡарашы үҙгәрҙе, башын күтәрҙе.

Бер көн Миңлегөл дәрестән һуң дәфтәр тикшереп ултырһа, Салауат килеп инде. Ишек төбөндә тапанып торҙо.

– Йә, Салауат, үт әйҙә. Ҡалай һәйбәт булды әле: бынау дәфтәрҙәр буталып бөткәнсе, шуларҙы айырып ҡуйырға ярҙам ит әле. Малай яй ғына шыбырҙап уҡый – уҡый уларҙы ике өлөшкә бүлә башланы.

– Тимәк, уҡыу техникаһы ла түбән, – тип һығыта яһаны ҡыҙ. Бер аҙҙан Салауат тәрән итеп тын алды ла:

– Миңә математиканан дәресте яңынан аңлатығыҙ әле, – тип ҡыйынлыҡ менән генә башҡортса үтенде. Ошо көндән улар көн дә тигәндәй шөғөлләнә башланы. Ҡыҙ төрлө миҫал, мәсьәлә биреп эшләтеп ҡараны ла, өсөнсө класс материалынан алып темаларҙы ике телдә аңлата башланы, ҡабатлау табли­цаһын нығытты. Арып китһәләр, ҡысҡырып русса шиғыр-хикәйәләр уҡып, йөкмәткеһен һөйләшәләр. Салауатҡа кластарында иптәш­тәре лә ул - был һүҙ, һөйләмде русса нисек булыуын тәржемә итергә һорап мөрәжәғәт итә, класс гәзитенең рәссамы итеп билдәләнеләр. Беренсе сиректә ныҡ ҡына йонсоған уҡытыусылар малайға Яңы йылға ныҡлы ғына "өслө" ҡуя алды. Шыршы байрамында әсәһе алып ҡайтҡан клоун кейемендә бик ғорур баҫып, сөнки береһендә лә ундай костюм юҡ, ихлас йылмайып тора ине. Уҡыу йылы бөткәнсе Миңлегөл Салауатҡа төрлө фәндән ярҙам итте. Йыл аҙағында уның "дүртле" билдәләре лә күренгеләне. Эй, икәүләп һөйөнөүҙәре! Бер генә йыл эшләп ҡалды: тәүәккәл, булдыҡлы ҡыҙҙы районға, шунан Өфөгә үҡ үрләттеләр. Ләкин ошо бер йылда ул әллә күпме балаға күңел йылыһы биреп, уларҙа белемгә ынтылыш тәрбиәләп өлгөрҙө.

Ниндәй генә ауырлыҡ кисермәне, ҡаршылыҡтар үткәрмәне: ауыл мәктәбендә уңышлы үткән бер йыллыҡ тормош һынауы ысын уҡытыусыға дөрөҫ юл күрһәтеүсе этәргес көс булып ҡалды. Был көндә Миңлегөл үҙен сикһеҙ бәхетле тойҙо.

– Был картина минең өсөн ҡәҙерле бүләк – йәшлегем хәтирәһе, – тип уны ипләп кенә стенканың бер бүлегенә һөйәп ҡуйҙы.

Гөлназ НАФИҠОВА- ҒӘБИТОВА,

Ғафури районы,

Урта Үтәш-Ябалаҡ ауылы.