Көсләү (хикәйә, аҙағы) Булат Рафиҡов.

— Ә беҙ һеҙҙе оҙаҡ тотмабыҙ, — тине генерал, аппаратты урынына күсереп, юҡҡа шылтыраттығыҙ, тигәнде аңғартып. — Жалобағыҙҙы беҙ тикшерҙек. Ирегеҙҙә ысынлап пистолет бар. — Маркаһын атаны: йәнәһе, беҙгә барыһы ла билдәле. — Ләкин уны яҡшы хеҙмәт иткәне өсөн беҙҙең министрҙан бүләккә алған. Шул хаҡта алтын менән яҙылған. Документы ла бар.

— Орден урынына инде, — тип ҡыҫылды подполковник Майоров.

— Берия үҙе биргәнме? — тип һораным мин. Яуыздың шул хаҡта маҡтанғанын ҡапыл иҫкә төшөрөп. Генерал күҙҙәрен йәшерә һалды, өндәшмәне. Подполковник Майоров минең һорауҙы һүҙгә күмеп ташларға ашыҡты, оҫталығы бар был эштә.

— Өҫтәүенә, ул пистолетты ҡорал берәмеге итеп ҡарарға һис тә нигеҙ юҡ. Ул ватыҡ, ә ремонтларға махсус ҡорал оҫтаһы кәрәк. Ҡайҙа ул беҙҙә? Шуға патрондары юҡлығын да өҫтәһәк, ну... ябай бер тәтәй инде! Ейәнегеҙ Азатҡа бир ҙә ҡуй...

Генерал уға, туҡтап тор, мин дә әйтәйем, тигән һымағыраҡ ишара яһаны һәм ысынлап ҡыҫҡа ғына телмәр тотто.

— Мин һеҙҙең хәүеф-хафаларығыҙ төптө урынһыҙ икәнлеген ныҡлап билдәләргә тейешмен. Тынысланыуығыҙҙы һорар инем. Үҙебеҙҙең хеҙмәт исеменән шуны белдерәм: ысын чекистың шул тиклем түбәнлеккә төшөүе, башын юғалтыуы мөмкин түгел. Айырата һеҙҙең ирегеҙ шикелле атҡаҙанған чекистың, хөрмәтле кешенең. Беҙ уға ышанабыҙ...

— Эйе, ул кисә һеҙҙең ышанысығыҙҙы аҡланы — миңә шешә менән елгәргәндә. — Урынымдан торҙом, кейемемде рәтләнем һәм, генералдың нимәлер һорарға йыйынғанын күрмәмешкә һалышып, подполковник Майоровҡа өндәштем: — Оҙатып ҡуйығыҙ, юҡһа сығармаҫтар. Пропуск алманым

— Рәхим итегеҙ, пжалуста!

— Машина саҡыртығыҙ, — тине генерал.

— Юҡ, юҡ, былай ҙа рәхмәт!

Ҡайһылай йәһәтерәк ҡотолорға ашығалар. Эштәре шул саҡлы күпме, үткәндәрҙе хәтерләтеп йөрөүҙе яратмауҙарымы? Әллә ошо учреждение һымаҡ һәр системаның үҙ- үҙен һаҡларға тырышыуы шул рәүешле үҙен күрһәтәме? Машина!.. Мин әле, урамға сыҡҡас, был йортҡа оҙаҡ ҡына ҡарап торасаҡмын, өҙөлөп ҡалған ғазаплы экскурсиямды дауам итәсәкмен. Ниңә мин ошоға тиклем шуны эшләргә ҡурҡтым икән? Үҙ-үҙемде, яҡындарымды, мине ҙур артист тип хөрмәт күрһәтеүселәрҙе, тотош ошо донъяны аярға маташтыммы? Ә аяу, баҡһаң, дөрөҫлөктөң дошманы, ялғандан һис айырмаһы юҡ. Ярай, ошо фекер менән килешәйек тә йомғаҡтың тағы бер ебен тағатып ҡарайыҡ: дөрөҫлөк менән етәкләшеү. Яуыз мине көсләне, иремде үлтерҙе, тип һәр мөйөштә туҡтап ҡысҡырыу нимә бирер ине ошо донъяға? Күңелдәргә кескәй генә тамсы паклыҡ өҫтәлеп, яманлыҡ кәмей төшөр инеме? Кәмер ине, көт! Ҡарағыҙ, ҡара, анау бисә тилергән, һалып та күрһәтер әле, тип күмәк хихылдашыуҙан ирәйеп, яурындарын яҙып ебәрер һәм тарбаҡтай аяҡтары менән иҙә баҫыр ине — тиҙҙән донъя күрәсәк Миңниса ла, унан бөрөләнәсәк ғүмерҙәр ҙә, бөгөн, күптәр әйтеүенсә, театрҙы тотоп килеүсе артистка ла тысҡ итеп кенә ҡалыр ине. Әллә яманлыҡҡа ҡаршы тороу, бөтәһенән элек, нәҫел ишәйтеүҙе, йәшәү ҡеүәтен арттырырға тырышыуҙы белдерәме икән? Белмәйем, бел­мәйем!..

Ә һәр мөйөштә дөрөҫлөктө һөрәнләп йөрөүгә килгәндә, ғәфү итегеҙ, мин шуны эшләй алманым. Ошо учреждениенан туп-тура психбольницаға эләктем, унан — бала табыу йортона. Шунда килеп, тегендә күргәндәрем хаҡында бер ҡасан бер кемгә һөйләмәҫкә вәғәҙә бирҙертеп, ҡултамғамды алдылар. Театрҙан мине ҡыуғайнылар инде. Фатирыма ла индермәнеләр. Бала күтәреп, урамда ҡалдым. Атай-әсәй янына ауылға ҡайтыу оят. Унда ла халыҡ дошмандары эҙләп зыҡ ҡубалар. Хәйер һорап тамаҡ туйҙырырға, вокзалда йә берәй подвалда ҡунырға мәжбүр булдым. Поезд аҫтына ташланырға йыйына башланым, тик сабыйымды ҡайҙа ҡуйырға белмәүем генә туҡтатты.

— Һеҙ кемделер көтәһегеҙме?

— Юҡ.

— Бәлки, транспорт туҡталышын белмәйһегеҙҙер?

Йәш кенә хәрби, сержант, шикелле. Учреждение янынан китергә ҡушыу ине был: беҙгә мөһим дәүләт серҙәрен һаҡларға мишәйтләп йөрөмә, йәнәһе. Ярай, ултыра бирегеҙ йоҡомһорап үҙегеҙҙең башбаштаҡлыҡтарығыҙ тасуирланған папкалар өҫтөндә! Миңә һеҙ хәҙер кәрәк тә түгел, ҡурҡыныс та түгел. Теге хәтәр хәлдәрҙән һуң мин, ғөмүмән, был тирәне алыҫтан урап уҙа инем, бөгөн дә килмәҫкә кәрәк булғандыр. Ҡарәле, был донъя һис кенә лә үҙгәрергә йөрөүсе хәжәтле кишер япраҡтары хаҡында һүҙ әйтергә лә ҡыйма ине, хәҙер мөмкин, әммә һөҙөмтәһе бер үк: беҙ һәр саҡ хаҡлы, тәнҡиттән юғары. Йәғни: беҙгә йоғонмағыҙ!

Мине хәтерләүҙәр һуҡмағына тартҡылайһығыҙ, ашыҡтыраһығыҙ — тойоп киләм. Һеҙ, әлбиттә, мине бәхетһеҙлек упҡынына төртөп төшөргән, иң ҡаты мәсхәрәгә дусар иткән кешенең кем икәнен абайлағанһығыҙҙыр. Эйе, шул үҙе. Аҡылымдан ысынлап яҙыр сиккә етеп, өнөмдә һаташа башлаған бер мәлдә эҙләп тапты ла... Яңынан төрмәгә алып бара, тип уйлағайным, хатта шатландым шикелле: ҡыйыҡ бар, үҙеңә беркетелгән һике бар, аҙмы-күпме ризыҡ бар. Юҡ, фатирына алып ҡайтты. Ҡайнар аш. йыуынырға йылы һыу, таҙа кейем — күңелде йомшарта торған нәмәләр шул, ҡай саҡ кеше тотош донъяны уларға алмаштырырға әҙер. Тамаҡ туҡлығынан, тән таҙалығынан, айырыуса сабыйын туйғансы имеҙә алыу шатлығынан баш тартҡан ҡатындар барлығына ышанмайым мин. Теләктәрем ҡабул булһа, үлһәм дә үкенмәҫ инем, тигән әйтем бар, ана ул минең турала. Иҫемде бер аҙ йыйғас, беҙҙе ниндәй киләсәк көткәнен күҙ алдыма килтереп тетрәндем, илап алдым, яңынан урамға сығып китергә йыйына башланым. Тәҙрәгә күҙ һалдым да шып туҡтаным: урамда ябалаҡлап ҡар яуа. Ҡыҙым йүргәктәрен асып ташлаған да тыбырсынып ята. Йә, ошо бәпесте йәлләмәй анау һалҡынға алып сыҡ та үлемгә дусар ит инде! Ярай, ошонда тағы бер аҙ йәшәп ҡарайыҡ әле, тип өндәштем Миңнисаға, ә теге бәндә йоғонорға уйлаһамы?!. Үс алырға, үлтерергә һылтау булыр... Кухняла бысаҡ урынына бер хәнйәр тотона ине ул, шуны алып, матрац аҫтына йәшерҙем. Ишеккә арҡыры тәпе һалырлыҡ ағас эҙләп, уныһын әлегә тапманым. Шул көн ул командировкаға китте (мин уның менән һөйләшмәй инем, шуға был хаҡта яҙып ҡалдырғайны) һәм оҙаҡ ваҡытка юғалды. Барған ерендә яраланып, госпиталдә ятҡан икән. Атайым ауылдан он, бәрәңге килтереп киткәйне. Театрҙан бер айлыҡ хеҙмәт хаҡы алынмағайны — шуны почта аша ебәрҙеләр. Ҡыҫҡаһы, ас йәшәмәнек. Атаҡ, шуларҙы ваҡлап-ентекләп ниңә һөйләйем әле? Ғәлиемде ғүмеренең һуңғы минуттарында күҙ күрмәгән, ҡолаҡ ишетмәгән ғазапҡа дусар иткән кешенең ҡатыны булып китеүемде аңлатырға тырышыу аҡланып маташыуға бәрәбәр. Мин ғүмер буйы кемдеңдер шул хаҡта һорау биреүенән йә хурлап ҡысҡырыуынан ҡурҡтым, нисек яуап биреремде белмәгәнлектән дә инде Яуыздың арҡаһына ышыҡланыуым. Йылдар уҙған һайын, минән яуап таптырыу мөмкинлеге артты, һәм мин уға нығыраҡ һыйындым, һуңғараҡ, Сталин менән Берия ер йөҙөнән киткәс, айырыуса Горбачев мәлендә утыҙ етенсе йылда шашыныусыларҙы исемләп эҙләү башланғас, ул да минең ышыҡҡа мохтаж булды. Ҡыҫҡаһы, ул миңә, мин уға һүҙ тейҙермәҫкә тырыштыҡ. Ана бер мәл газетала уның күпте күреүе-белеүе, шуларҙы унан һөйләтергә ваҡыт икәнлеге тураһында әйтелгәс, теге обком секретарына сәсрәп барып керҙем: ниңә минең фамилиямды шулай мәсхәрә итәләр?! Редакторға — ҡаты шелтә. Яңынан шым булдылар. Күкрәкте ҡаплаусы ҡалҡан даими хәстәргә мохтаж, миңә бирелгән мәртәбәләр, бүләктәр — ана шунлыҡтан.

Күңелһеҙ уйҙарымды бер епкә теҙеп килә торғас, ялтлап киткән тоҫмалдан ҡапыл туҡтаным. Ҡартлыҡ етеп, бер-беребеҙҙе яҡларға көс-ҡөҙрәт ҡалмағас бит инде... Эйе, шунан башланған түшәк-юрғандарҙың айырылыуы. Бына шулдыр беҙҙең бергә йәшәү тарихы. Әгәр унан ихлас эҫенеп киткәндәй булған мәлдәрҙе алып ташлаһаң, үлтереп үс алырға йыйынған саҡтарымды берәмтекләп иҫкә төшөрһәң, нимә ҡала? Исеме шуның көсләү түгелме? Ярты быуат дауамында Яуыз мине көсләгән, ә уның теге йорттағы дуҫтары йә кет-кет көлгән, йә, бына. исмаһам, ирлек, тип тел шартлатҡан. Бөгөн дә көлөшөп ҡалғандарҙыр әле.

5

Яҡшылыҡҡа асылыусы ҡапҡа бар, имеш тә, уға теге яҡлап яманлыҡ тип яҙылған, имеш. Шул ысындыр. Бына дуҫ-иштәрҙең, таныштарҙың күплеген оло бәхеткә һанайбыҙ, ә ҡай саҡ ул ыҙа ғына икән. Һис кенә лә яңғыҙ ҡалырға, уйҙарыңды өҙмәй генә ослап ҡуйырға әмәл юҡ, аҙым һайын тиерлек: «һаумыһығыҙ!», «Хәйерле көн!» Уныһына әле түҙерлек, күптәре бит һине туҡтатып, ниҙер һорашып, ниҙер һөйләп ҡалырға тырыша. Туҡтамаһаң, тағылып ала. Кеше түгелдәр, һағыҙаҡтар. Драматург та шундайҙарҙан икән. Әллә ҡайҙан килеп сыҡты ла туҡтатты, сәләмен алып, эшем күплеген әйтеп, китергә ынтылдым — артымдан ҡалманы. Бер квартал үттек инде, һаман килә, шытырлауҙан бушамай. Сәнғәттең тәғәйенләнеше, йәмғиәттең кәйефенә шауҡымы тураһында аҡыл һатып маташты, шунан ҡаты ғына тамаҡ ҡырып төп яңылығын хәбәр итте:

— Бөгөн бик насар йоҡланым. Бөтөнләй ватылып килеп торҙом. Эшкә ултырыу урынына урамда бына эт һуғарам.

— Улайһа, мин эт булам инде! — Мин унан ҡотолоу өсөн эләккән мөмкинлекте файҙаланып ҡалырға ашыҡтым. — Мин һине саҡырып алдыммы ни?

— Ка-а-к? — Драматург ҡурҡыуына тонсоҡто, һүҙ әйтеү түгел, тын ала алмай торҙо. Мин бит, ғәфү итегеҙ... Бына уйламаған ерҙән... Ә һеҙ ни өсөн?.. Ана кисә лә...

— Кисә ни булды?

— Кәк же, кәк же! Ана авторҙы, йәғни мине, сәхнәгә саҡырғанда... Пьесаны яратмауығыҙ тураһында былай ҙа... ысын драматург түгелмен, йәнәһе. Мин ғәйеплеме ни, тормошта оло тойғолар, үткер кисерештәр булмағас!..

— Әһә, эш унда икән! — ҡапыл Яуыздың ҡуш көбәкле мылтығы барлығын иҫкә төшөрҙөм. Берия бүләк иткән пистолет атмаһа, мылтыҡ тағы ла яманыраҡ түгелме ни? Бөгөн, бына хәҙер, илле йыллыҡ драманың финалы уйналасаҡ. Ни эшләйһең, һәр нәмәнең башы бар, аҙағы бар. Мин драматургтың еңенән эләктерҙем. — Әйҙә әле минең менән. Үкенмәҫһең!

— Ҡайҙа? Ҡайҙа барырға?

— Беҙгә, тормош үҙе уйлап сығарған трагедияны ҡарарға.

— Аңламайым.

— һуңынан аңларһың, тәүҙә күрергә кәрәк.

Нимәлер һиҙенде теге, еңен һаҡ ҡына ысҡындырҙы, арткараҡ сигенде, ҡарашын асфальтҡа тоҫҡаны. Мин тегене тынысландырырға ашыҡтым.

— Ярар, ярар. Ҡыҫтамайым.

Тағы ла әллә нимәләр әйтеп ҡалды. Ундай ирҙәрҙе беләм: мин алыҫыраҡ киткәс, әрләргә тотонғандыр, һуңынан беренсе осраған танышына маҡтана инде: фәләнгә ишетмәгәнен ишеттереп киттем әле, ни өсөн икәне билдәле инде — минең героиняны тарта алмай бит... Шулай тиер ҙә, икенсе актриса эҙләргә тура килә, тип тә ҡуйыр. Ниңә, һүҙенең дөрөҫкә сығыуы ла мөмкин. Мин элекке обком секретарынан ҡайһы бер нәмәләр ишетеп ярһыған Яуыздың, пистолет тураһында аңлатма ла бирергә тура килгәс, нисек тамам сығырынан сыҡҡанын теге учреждениела күҙ алдына килтереп ҡуйғайным инде. Илле йылдан ашыу бергә йәшәп, ҡасан нимә булырын белмә, имеш: кейемемде балта менән тураҡлағандыр, портретымды рәхәтләнеп тапағандыр... Бына ҡуш көбәге барлығын нисек онотҡанмындыр — ғәжәп! Был бит мин күҙаллаған осрашыуға ҙур үҙгәреш индерә. Эйе, өйҙә Яуыз үрле-ҡырлы йөрөй, әле тәҙрәгә бара, әле ишеккә килә. Ул ҡарап-ҡарап алған мөйөштә балта ғына ятмай, ҡушкөбәк тә һөйәүле. Көтә.

Оҙағыраҡ сапсыһын әйҙә! Бөгөнгө осрашыуға мин дә ныҡлап әҙерләнергә тейешмен. Судҡа айырылышыу тураһында ғаризам яҙылмаған. Васыятнамә сыймаҡлаштырырға кәрәк — бар нәмәм Миңнисам менән Азатыма ҡалыр. Рәфҡәтем үпкәләмәҫ, донъяһы етеш, үҙ аллы кеше, өҙгөс тә, ҡомһоҙ ҙа түгел шикелле... Эй, уның тураһында элекке секретарь нимә әйткәйне әле? Нисек шуны иғтибарға алмағанмын: Яуыз бит уға ҡайтырға ҡушып шылтыратҡан! Уртаҡ тел табырға өмөтләнәме икән. Ҡурҡмай, әй, баланың, ғәҙәттә, әсәне яҡлашыуынан да, минең дөрөҫөн һөйләп биреүем мөмкинлегенән дә... Хәйер, дөрөҫлөктән үҙем нығыраҡ ҡурҡҡанды белә шул ул, бар иҫәп-хисабы шуға ҡоролған. Атаҡ, улай икән, әллә минең тоҫмал-фараздарым гел бушҡамы? Ҡурҡҡанға ҡушкөбәк күренә, тигән яңы мәҡәл тыуыуы ла ихтимал.

Тик барыбер ниәт иткәндәремде ҡағыҙға төшөрөп ҡуйырға кәрәк ине. Нотариаль контора ла, суд та — юл өҫтөндә. Тәүҙә нотариусҡа керҙем. Унда йомошомдо аңлатып, һорауҙарына яуап биреп, васыятнамә төҙөү ябай эш түгеллеген, әллә күпме ҡағыҙ алып килеү кәрәклеген һөйләгәндәрен тыңлап торғанда уҡ түҙемһеҙләнә башлағайным инде, тик шуны тышҡа сығармаҫҡа тырыштым. Ни өсөндөр урамға ашҡындым да киттем, тик бындағы шыҡырлауҙы тыңлап бөтөрмәй сығып китеү әҙәпһеҙлек булыр ине. Тәҙрәгә ҡарап тороу менән сикләндем: унан үҙебеҙҙең йорт, үҙебеҙҙең подъезд күренә ине. Унда такси килеп туҡтағас, йөрәгем ҡайҙалыр юғалды ла ҡуйҙы, машинанан Рәфҡәтем төшкәс, иҙәнгә сүгә башланым, ләкин шунда уҡ турайҙым да ишеккә ташландым. Ҡарсыҡ кешенең генә хәле ни, уҙа барһа, бер нисә аҙымға еткәндер...

... Мин улымды теге донъяла ғына барып таптым. Ҡараңғы, бер ни күрерлек түгел, тик балаһын эҙләгән әсәгә кәртә бармы ни! Тубыҡтарымда шыуышып, һәрмәнеп йөрөй торғас, ыңғырашыуынан таныным. Ер өҫтөндә һуғыш юҡ, кешеләр үҙ үлеме менән үлә, ыңғырашыусы тик Рәфҡәтем генә булыр, тип, шул яҡҡа ынтылдым. Яңылышманым. Ҡосаҡлап, арҡаһынан һөйҙөм дә эргәһенә яттым.

— Үҙгәргәнһең, әсәй! Элек һин сәсемдән һыйпай торғайның, — тип үпкәләне улым.

— Яраңа ҡағылырға ҡурҡам.

— Эйе, ярты башым юҡ шул. Әсәй, ишек аша миңә кем атты?

— Һиңә атай булған кеше.

— Шуның өсөн саҡырып ҡайтарҙымы ни?

— Миңә тип атҡандыр, һиңә тейгән. Ә һинең ҡан эсендә ятҡаныңды күргәс, минең йөрәгем ярылды.

— Һиңә ниндәй үсе бар һуң?

— Ул бар донъяға үсле. Ҡалғанын үҙенән һорашырбыҙ. Оҙаҡламай килтереп еткерерҙәр. Әле судта ултыра булыр. Көтәйек...