Салауат Юлаев һәйкәлен реставрациялау: төп һорауҙарға яуаптар

Салауат Юлаев һәйкәлен реставрациялау: төп һорауҙарға яуаптар

Батыр пьедесталдан төшөп, яңыртылған килеш ҡайтасаҡ. Һәйкәлде ни өсөн ремонтларға кәрәклеген, был процестың күпме ваҡыт аласағын һәм ни өсөн Салауат Юлаевтың үҙ урынына кире ҡайтмауынан ҡурҡмаҫҡа кәрәклеген ентекләп һөйләп бирмәксебеҙ.

Хаҡлы рәүештә Башҡорто­стандың төп символы һаналған Өфөләге Салауат Юлаев һәй­кәлен реставрацияларға әҙер­ләнәләр. 1967 йылда скульптор Сосланбәк Тавасиев эшләгән был монумент яҡынса 40 тон­на ауырлыҡтағы 10 метрлыҡ суйын атлы статуянан ғибәрәт. Реставрация проекты ике та­пҡыр тарихи-мәҙәни эксперти­заны уңышлы үтте һәм әле Баш дәүләт экспертизаһында баһала­на.

Эксперт комиссияһы со­ставына эксперт комиссияһы рәйесе Зайцева Дарья Алексан­дровна, эксперт комиссияһы­ның яуаплы секретары Быков Александр Михайлович һәм эксперт комиссияһы ағзаһы Хорликов Алексей Петрович инә. Уларҙың барыһы ла мәҙәни мираҫ объекттарын һаҡлау буй­ынса эштәрҙе үткәреүгә дәүләт экспертизаһын төҙөүҙә ҙур тә­жрибәгә эйә.

Һәйкәлде реставрациялау буйынса эш 2024 йылдың но­ябрендә башланасаҡ. Ул Өфө бюджеты иҫәбенә финансла­на: был маҡсатҡа 300 миллион һумдан ашыу аҡса бүлеү план­лаштырыла. Реставрация күпме ваҡыт аласаҡ, экспертиза нимә һөйләй һәм ни өсөн һәйкәлде ремонтлау өсөн пьедесталдан төшөрөргә кәрәк? Быларҙың барыһы ла түбәндә бәйән ителә.

Һәйкәл авария хәлендә тип танылған

2024 йылдың 14 октябрендә Башҡортостан мәҙәни мираҫ объекттарын дәүләт һаҡлауы буйынса идаралыҡ федераль әһәмиәттәге мәҙәни мираҫ объектын һаҡлау буйынса эште үткәреүгә документацияның дәүләт тарихи-мәҙәни эксперти­заһы һөҙөмтәләре буйынса акт баҫтырып сығарҙы. Докумен­тацияны Ҡазандың «ТСНРУ» акционерҙар йәмғиәте эшләне, экспертизаны Санкт-Петер­бургтың «С.П.Бург һәм пар­тнерҙар» яуаплылығы сиклән­гән йәмғиәте хеҙмәткәрҙәре үткәрҙе. Уларҙан күренеүенсә, монумент авария хәлендә һәм реставрацияға мохтаж. Скуль­птурала ҡойоу элементтары­ның айырылыуы күҙәтелә, һөҙөмтәлә металл ярыҡтары һәм коррозия барлыҡҡа килгән. По­стаменттың үҙендә лә ярылған урындар бар. Ҡурған ситтәре лә ултырған.

Шулай итеп, һыбайлы скуль­птураһы ғына түгел, ә йыл һай­ын йылға яғына хәрәкәт иткән һәйкәл һәм хатта пьедестал да ремонт талап итә. Ремонттың оҙаҡҡа һуҙылыуы һәйкәлдең емерелеүенә хәүеф менән янай.

Нимә эшләнәсәк

Юғалған элемент – геоме­трик биҙәкле сүкелгән бляха формаһындағы түшелдерек тер­геҙеләсәк, был һәйкәлгә уның тарихи үҙенсәлеген ҡайтарырға мөмкинлек бирәсәк. Шулай уҡ 2005 йылда үҙгәртелгән төҫөн тарихи ҡараһыу һороға ҡайта­рыу планлаштырыла.

Һәйкәлдең авария хәлен­дәге төп эске металл каркасы алмаштырыла. Постамент ҙур­лығы, формаһы һәм фактураһы буйынса бер төрлө ҡара шымар­тылған гранит блоктары менән көпләнә. Шулай уҡ проект ҡурғандың тәүге формаһын һәм габариттарын тергеҙеүҙе һәм уны көсәйтеүҙе күҙ уңында тота.

Алырға ярамай

ҡалдырырға

Эксперттар бер тауыштан скульптураны постаменттан алырға һәм махсус әҙерлән­гән, йыһазландырылған бина­ла реставрациялау кәрәклеген раҫлай. Был һәйкәлдең эске таяу каркасын алмаштырыу кәрәк­леге менән бәйле. Һәйкәл бер нисә конструктив үҙенсәлектән тора. Тышҡы ҡабығы 60-тан ашыу өлөштән яһалған. Был тышлыҡ эсендә швеллерҙарҙан һәм ике таврҙан торған таяу каркасы урынлашҡан. Экспер­тиза һәйкәлдең эске таяу кар­касын алмаштырыу кәрәклеген раҫлай, шуға бәйле һәйкәлде һүтеү һәм эске таяу каркасына инеү мөмкинлеге кәрәк.

- Һәйкәлде алмайынса быны эшләү мөмкин түгел, - тип һөй­ләне Башҡортостандың мәҙә­ни мираҫ объекттарын дәүләт һаҡлауы идаралығы начальнигы урынбаҫары Айнур Мөслимов. - Скульптура торған пьедесталды ла ремонтларға кәрәк. Бетон­дың техник торошо ҡәнәғәтлә­нерлек түгел. Һәйкәлдең ауыр­лығы 40 тоннанан ашыу, шуға уны һүтмәйенсә ремонтлау хәүефле. Бынан тыш, һәйкәл урынлашҡан ҡурғанды ла тәр­типкә килтереү планлаштыры­ла. Скульптураны һүтмәйенсә уға инеү мөмкин түгел. Тап ошо сәбәптәр арҡаһында проектла­усы һәйкәлде һүтеү һәм һүтеү эштәрен хәүефһеҙ башҡарыу кәрәклеге тураһында ҡарар ҡа­бул итте.

- Һүткәндә скульпторға тыныс итеп эш алып барыу мөмкинлеге лә буласаҡ. Әлеге ваҡытта проект документаци­яһын әҙерләү менән шөғөллән­гән ойошманың “Тыуған ил-әсә саҡыра!” һәйкәле менән рестав­рациялау тәжрибәһе бар, - тип билдәләне эксперт.

- Волгоград скульптураһын ремонтлау башлыса тышҡы өлөшөндә үткәрелде. Бынан тыш, скульптураның торған урында уҡ бетондан ҡойолоуы ла һүтеүгә ҡамасауланы. Был ай­ырым осраҡ булды, - тип һөйләй билдәле скульптор, 40-тан ашыу монументаль композиция авто­ры Салауат Щербаков. - Салауат Юлаев һәйкәлен оҫтаханала ре­ставрациялау бик күп өҫтөнлөк­кә эйә. Цехта һәйкәлде асырға, яҡтыртырға, йылытырға, кар­касты ҡарарға, алмаштырырға, иретеп йәбештереү эштәрен башҡарырға мөмкин. Тимәк, оҫтаханала ул урамда эшләмә­гән бөтә художество үҙенсәлек­тәрен иҫәпкә алып тулыһынса тергеҙелә ала. Унда һауа шартта­ры ла, башҡа уңайһыҙлыҡтар ҙа йоғонто яһай. Өҫтәүенә поста­ментты һәм ҡурғанды ремонт­лау кәрәклеге мәсьәләһе лә киҫ­кен тора, - тип һөйләне ул.

Һәйкәлдәрҙе һүтеп

ремонтлау - киң

таралған практика

Күп кенә билдәле архитек­тура объекттары реставрация ваҡытында һүтеп алына. Сағыу миҫалдарҙың береһе – билдәле “Эшсе һәм колхозсы” скуль­птураһын реставрациялау. 2004 йылдың октябрендә һәйкәл­де ашығыс рәүештә ремонтҡа алып китәләр, ул ярым емерел­гән металл өйөмөнән ғибәрәт була. Скульптураны 40 өлөшкә бүлеп, һәр береһен айырым эшләгәндәр. Реставрациянан һуң Мәскәүҙең төп символда­рының береһе яңы постаментҡа ҡуйыла.

Ҡыҙыл майҙанда урын­лашҡан Кузьма Минин һәм кенәз Дмитрий Пожарский һәйкәле лә ошоға оҡшаш юл үтә. Боронғо скульптура халыҡ иғәнәһенә эшләнә, уның өҫтөн­дә эш хатта 1812 йылғы Ватан һуғышы ваҡытында ла дауам итә. Ошо уҡ ысул менән 2020 йылда Мәскәүҙә маршал Жу­ков һәйкәле реставрациялана. Бындай миҫалдарҙы илебеҙҙең башҡа ҡалаларында һәм сит илдәрҙә лә табырға мөмкин. Мәҫәлән, 2017 йылда Лондон­дағы Елизавета башняһын һү­теү юлы менән реставрациялай башлайҙар, ул Биг Бен булараҡ билдәле. Ремонт эштәре биш йыл дауам итә.

Һәйкәлде “ҡайтарырға онотоу” мөмкин түгел

Һәйкәлде алып ташлайҙар һәм кире ҡайтармайҙар тигән имеш-мимештәрҙең бер ниндәй ҙә нигеҙе юҡ. Был хаҡта бор­солорға ярамай. Монументты тергеҙеү буйынса эштәр Өфөлә башҡарыласаҡ. Баш ҡалала бы­ның өсөн бөтә шартар ҙа бар. Монументты алып, онота ал­майҙар. Салауат Юлаев һәйкәле – республиканың айырылғыһыҙ символы. Күп Рәсәй кешеләре өсөн Башҡортостан ошо һәйкәл һәм Салауат Юлаев исеме менән бәйле. Уның образы Башҡор­тостан халҡы тормошоноң бөтә өлкәһе менән тығыҙ бәйләнгән. Уның хөрмәтенә күп һанлы ар­хитектура объекттары, урамдар, ауылдар, район, ҡала аталған. Салауат Юлаев исеме менән Украина, Эстония, Ҡаҙағстан урамдары аталған. Батырҙың исемен бөтә илгә билдәле хок­кей клубы данлай, дәүләт орден­дары һәм премиялары булды­рылған.

Республикала йыл һайын Салауат Юлаев көндәре бил­дәләнә, уның сиктәрендә “Са­лауат йыйыны” республика фольклор байрамы үткәрелә. 2024 йылдың йәйендә баты­рҙың тыуған яғында Салауат районында “Салауат ере” тари­хи-мемориаль комплексы асы­ла. Башҡортостан халҡы өсөн батырҙың образы һәм иҫтәлеге генә мөһим роль уйнап ҡалмай. Республиканың рәсми гербы ла ҡалҡып килгән ҡояш фонында Салауат Юлаев һәйкәле һүрә­тенән ғибәрәт. Был символдар һәм объекттар Салауат Юлаев­тың Башҡортостан өсөн әһә­миәте хаҡында даими иҫкәртеп тора.

Хатта беҙҙең заман герой­ҙары ла Салауат Юлаев менән тығыҙ бәйләнгән. Яҡташтары­быҙ, махсус хәрби операцияла ҡатнашыусылар, милли гвардия ғәскәрҙәре составында Салауат Юлаев исемендәге ике башҡорт батальонында тора. Батальон хәрбиҙәре Донбаста һәм Курск өлкәһендә хәрби бурыстарҙы батырлыҡ менән үтәй. Бөй­өк Ватан һуғышы йылдарында башҡорт халыҡ геройы Алек­сандр Невский, Кузьма Минин, Дмитрий Пожарский, Алек­сандр Суворов һәм Михаил Ку­тузов менән бер рәттән геройҙар пантеонына инә. 1941 йылда совет экрандарына Рәсәй кине­матографының башланғысында торған Яков Протазанов төшөр­гән «Салауат Юлаев» фильмы сыға.

Башҡортостандың милли геройы образы немец-фашист илбаҫарҙары менән көрәштә әүҙем ҡулланыла. 1943-1945 йылдарҙа Ҡыҙыл Армияла башҡорт халҡының милли ге­ройы исеме менән бәйле рәсми атама йөрөткән ике хәрби часть, бронепоезд һәм артиллерия полкы була. Рәсәй геройы һәм 112-се Башҡорт кавалерия диви­зияһының легендар командиры Миңлеғәле Шайморатов шәхси состав алдындағы телмәрен­дә бер нисә тапҡыр: “Салауат тоҡомдары сигенә белмәй”, - тигән фразаны ҡуллана.

Һәйкәлдәрҙе реставрация­лауҙы милли үҙаңды һәм тарихи күсәгилешлекте һаҡлауға бу­лышлыҡ иткән киләсәккә ин­вестиция менән сағыштырырға мөмкин. Ул монументҡа уның тәүге ҡиәфәтен һәм тарихи ста­тусын ҡайтарырға мөмкинлек бирә, уның республика символы ролен һыҙыҡ өҫтөнә ала.

“Башҡортостан Республикаһы” Нәшриәт йорто ДУП-ы

редакцияһы тарафынан

әҙерләнде.

Фәрғәт ҠОТЛОБАЕВ, РФ һәм БР Журналистар союзы ағзаһы:

- Мин үҙем һәр нәмәне матурлауға, төҙәтеүгә ыңғай ҡарашта­мын. Салауат Юлаев һәйкәле буйынса ла шулай уҡ. Уны ҡуйыуға бик күп йылдар үтте. Әлеге көндә ниндәй хәлдә икәнен эс яғынан төшөрөп күрһәттеләр. Дөйөм әйткәндә, һәйкәлдең торошо һәйбәт түгел. Шулай булғас, мотлаҡ төҙәтергә кәрәк. Башҡортостаны­быҙҙың символы урынында ауһынмы ни?! Ул беҙҙең ғорурлыҡ һәм өр- яңы булып баҫһын Ағиҙел ҡаяһына!

Рим ИСХАҠОВ, РФ һәм БР Журналистар союзы ағзаһы:

- Салауат Юлаев һәйкәле - республикабыҙҙың йөҙөн билдәләүсе ҡомартҡы. Ул шулай уҡ дәүләтебеҙ символы булараҡ Башҡорто­станыбыҙҙың гербында һынландырылған. Шуға күрә һәйкәл респу­бликабыҙҙағы һәр милләт өсөн бик ҡәҙерле. 50 йылдан ашыу ул Өфө­гә килеүселәрҙе ҡаршылап, китеүселәрҙе оҙатып ҡалғандай. Әммә алыҫтан һис ни булмағандай тойолһа ла, яҡын барып ҡараһаң, һәйкәлдең тишкеләнеүе күҙгә ташлана. Шуға күрә реставрациялау тураһында һүҙ ҡуҙғатыу - дөрөҫ ҡарар. Постаментын нығытыу кәрәклеге лә зарур. Берәй көн килеп йылғаға ҡолап китһә, бөтөнләй һуң булыуы бар. Шуға күрә һәйкәлебеҙҙе һаҡлап ҡалыр өсөн рестав­рация кәрәк.