Даирә
-3 °С
Болотло
Бөтә яңылыҡтар
Әҙәбиәт
29 Май 2023, 12:37

Хәсрәтле хәтер. Хикәйә

Атаһын ерләгәс, бер-нисә көндән Йәмил ҡатыны Гөлгөнә менән бергәләп зыяратҡа ҡәбер ҡоймаһын буятырға барҙы. Тупраҡты тигеҙләп, көрәкте йәнәштәге ҡарт ҡайынға һөйәгәйне – ауҙы, торғоҙғайны – тере йәндәй, тағы ҡоланы. Йәмил шомланды, тәне земберләне. Ҡойманы буяғас, Гөлгөнә: «Буяу артып ҡалды», – тине. Нимә әйткәнен үҙе лә аңғармай, Йәмил: «Минең ҡоймаға ла етер», – тип ҡуйҙы. Гөлгөнәнең йөрәге жыу итеп ҡалды. «Кеше ҡурҡытып, юҡты һөйләп тораһың», – тигән булды. Яҙмыштың, уның асылының, хәл-тороштоң илаһи нескәлектәрен әҙәм нәҫеле асыҡ ҡына итеп белеп, төшөнөп тә етмәйҙер. Әммә ниндәйҙер сихри тәьҫирҙәнме, әйҙәүҙәнме, Йәмил йорттоң тимер ҡапҡаһын семәрләп эшләп бөтөрҙө, бер көндә ат менән биш бәрәңге баҡсаһын, үҙҙәренекен дә, күршеләрҙекең дә, күмде һәм барыһын да аптыратып, түшәккә ауҙы. Көс-ғәйрәте ташып торған бәһлеүәндәй ирҙе ашығыс ярҙам машинаһы ҡала дауаханаһына алып китте. Ике аҙна ятҡас, иртәгә өйгә ҡайтам инде тигәндә, кисен ятыр алдынан тәмәке тартырға сыҡҡан һәм баҫып торған урынында, зыяраттағы көрәктәй ауып, йән биргән. Атаһы әхирәткә күскәндән һуң ни бары егерме көн уҙғас, бына шулай уның артынан эйәреп, ҡараңғы донъяға китте лә барҙы Йәмил. Туғандарына осрашҡан һайын: «Мин һеҙҙе туҡһан йәшемә саҡырам әле», – тигән уҙаман. Күрше-күлән уның көтмәгән вафатын шулай аңлатты:

Хәсрәтле хәтер. Хикәйә
Хәсрәтле хәтер. Хикәйә

Йәйге селлә. Бындай мәлдә, ныҡ эҫелә, бигерәк тә ҡояш ҡыҙҙырғанда, һикһәнгә яҡынлашҡан ҡарсыҡҡа күләгәлә генә ултырырға ине лә. Мәгәр ул һис кенә лә ҡул ҡаушырып ултыра алмай. Быға өйрәнмәгән дә, күнекмәгән дә. Йәш сағындағы һымаҡ таң һарыһынан тора, самауыр ҡайнатып, сәй эсә, шунан йорт-ҡаралты, ҡул эштәренә тотона. Уға әле «ҡуй», «етәр», «ял ит» тиеүсе юҡ, үҙ ихтыярынса һәм ҡарамағынса көн итә. Хәләле Әғләм менән алты малай, ике ҡыҙ үҫтерҙе ул. Балалар иһә күптән бик алыҫта, ҡалала йәшәй. Кесе ҡыҙы ғына етмеш саҡырымда ятҡан ауылда тормош ҡормош. Һәр ҡайһыһының – үҙ ғаиләһе, үҙ хәстәрлектәре үә мәшәҡәттәре. Олораҡтары – үҙҙәре олатай-өләсәй. Шулай ҙа телефондан шылтыратып хәл белешеп, байрамдарҙа, ял ваҡыттарында килгеләп, өйөн рәтләп, кәртә-ҡураһын йүнәтеп торалар.

Етмешен уҙғанда, һикһәнен ҡыуғанда ла гөрләтеп донъяһын көтә ине әле Сәғирә ҡарсыҡ. Йәйҙәрен ейән-ейәнсәрҙәре килеп тула, улар менән мәж була. Өләсәй бешергән икмәкте, ҡоротло ашты, ойотҡан ҡатыҡты, ҡойған буҙаны бик яраталар. Һөтө, ҡаймағы, әжегәйе, сейәле майы ла үтемле. Өҫтәл тирәләй бергә йыйылғанда айырыуса шәп тарта тирмәндәре. Яҡты йөҙ, йылы һүҙ, ихлас күңел менән үҫтереште Сәғирә балаларының балаларын. Инде буй етеп, өйләнешеп, үҙҙәре инәй-атай. Хәҙер һирәк килгәстәре, ҡайһы берҙә өләсәләре танымай ҙа ҡуя уларҙы. Олоғайған һайын хәтере нығыраҡ томалана, күрәһең. Мәгәр әүәлгесә үҙен һаман да хужабикә итеп тоя һәм һис кенә лә йорт эштәренән бушамай.

Баҡсаһында бәрәңгеһенең гөл кеүек аҡ, күк сәскә атҡан, хозурлығы менән күңеленә әйтеп бөтә алмаҫлыҡ рәхәтлек биргән мәлен ярата Сәғирә ҡарсыҡ. Мәгәр ошо йәмде ҡаплап, әллә ни арала алабута, билсән, кесерткән, күҙлут, һарут күтәрелә лә китә. Абайламайыраҡ йөрөгәндәрҙең бил быуырҙан үҫә, бәрәңге һабағы ла күренмәй. Ҡарты иҫән саҡта орлоҡ шытмаҫ элек ерҙе әллә нисә рәт тырмата торғайны, ҡый-һай самаһыҙ ҡотормай ине. Бабайы юҡ шул хәҙер, биш йыл әүәл ҡапыл ғына әхирәткә китте лә барҙы. Бер көн төштән һуң тауға селеккә барып, һепертке бәйләне, йорт-ҡура эсен һеперҙе. Шунан өй алдындағы эскәмйәлә йәйге эштәрҙе барлап, оҙаҡламай бесән етәсәген, бесәнгә кемдәр киләсәген уйлап, гәпләшеп ултырҙылар. Эңер төшөр саҡта ҡаланан ялға уртансы улдары Йәмил ҡайтып төштө. Ҡыуанышып, сәйләп, серемгә талдылар. Таң һарыһында ҡыштыр-ҡыштыр иткәнгә уянып китте Сәғирә ҡарсыҡ. Ҡараһа, иҙән буйлап ҡарты ары-бире йөрөп ята, ниңәлер йөрәк тирәм ауыртып тора, ти. Тороп кейенгәнсе, йомшаҡ урындыҡҡа һырышҡан. Шул арала ҡабат йоҡоға сумған әллә?

– Әғләм, Әғләметдин, – тип өндәшеп, кейеменән тартҡысланы, әммә ҡарты уянманы. Сәғирә ҡарсыҡ соланда йоҡлап ятҡан улын һелкетте:

– Тор әле, тор, Йәмил. Атайыңа әллә ни булған.

Йәмил йоҡоһо осоп та етмәгән килеш тегеләй ҙә, былай ҙа итеп яһалма һулыш алдырырға, атаһын иҫенә килтерергә маташып ҡараны, әммә ҡарт иренен дә, бармағын да ҡыбырлатманы. Ул ҡарсығы кейенгәндә үк тауышһыҙ-тынһыҙ ғына теге донъяға үткәйне.

Әғләм менән хушлашырға балалары ла, туғандары ла килде. Бөтә йоланы үтәп, мәңгелек йортҡа оҙаттылар, һәйбәт кеше ине, йәне йәннәттә булһын, тинеләр. Киткән артынан китеп булмай, Аллаһы Тәғәлә ҡалғандарға сабырлыҡ, һаулыҡ насип итһә икән. Әммә бик үк насип итмәне.

Атаһын ерләгәс, бер-нисә көндән Йәмил ҡатыны Гөлгөнә менән бергәләп зыяратҡа ҡәбер ҡоймаһын буятырға барҙы. Тупраҡты тигеҙләп, көрәкте йәнәштәге ҡарт ҡайынға һөйәгәйне – ауҙы, торғоҙғайны – тере йәндәй, тағы ҡоланы. Йәмил шомланды, тәне земберләне. Ҡойманы буяғас, Гөлгөнә: «Буяу артып ҡалды», – тине. Нимә әйткәнен үҙе лә аңғармай, Йәмил: «Минең ҡоймаға ла етер», – тип ҡуйҙы. Гөлгөнәнең йөрәге жыу итеп ҡалды. «Кеше ҡурҡытып, юҡты һөйләп тораһың», – тигән булды.

Яҙмыштың, уның асылының, хәл-тороштоң илаһи нескәлектәрен әҙәм нәҫеле асыҡ ҡына итеп белеп, төшөнөп тә етмәйҙер. Әммә ниндәйҙер сихри тәьҫирҙәнме, әйҙәүҙәнме, Йәмил йорттоң тимер ҡапҡаһын семәрләп эшләп бөтөрҙө, бер көндә ат менән биш бәрәңге баҡсаһын, үҙҙәренекен дә, күршеләрҙекең дә, күмде һәм барыһын да аптыратып, түшәккә ауҙы. Көс-ғәйрәте ташып торған бәһлеүәндәй ирҙе ашығыс ярҙам машинаһы ҡала дауаханаһына алып китте. Ике аҙна ятҡас, иртәгә өйгә ҡайтам инде тигәндә, кисен ятыр алдынан тәмәке тартырға сыҡҡан һәм баҫып торған урынында, зыяраттағы көрәктәй ауып, йән биргән.

Атаһы әхирәткә күскәндән һуң ни бары егерме көн уҙғас, бына шулай уның артынан эйәреп, ҡараңғы донъяға китте лә барҙы Йәмил. Туғандарына осрашҡан һайын: «Мин һеҙҙе туҡһан йәшемә саҡырам әле», – тигән уҙаман. Күрше-күлән уның көтмәгән вафатын шулай аңлатты: Әғләм ағай үткән мәлдә Сәғирә апай улын ҡапыл уятҡан икән, йоҡо аралаш атаһына ҡағылып, Йәмилдең ҡото осҡан икән...

Йәшен йәшәне, тип, Сәғирә ҡарсыҡ ҡартының гүргә инеүенә әллә ни бошонманы, ә Йәмилен уйлап, уның балиғ булмаған балаларын йәлләп янды, эстән көйҙө. Һуңғы йылдарҙа хәтирәләргә бирелеп, үткән ғүмерҙе барлағанда, йәшәйешкә төрлө ҡараш тыуғанда, һүҙгә килгәндә, Сәғирә ауыр саҡтарҙы иҫенә төшөрөп, үҙенсә ҡартына һеңгәҙгәнсе, һеңдергәнсе бер-нисә мәртәбә әйткеләне:

– Мин һине һәйбәтләп ҡарамаһам, тәрбиәләмәһәм, етмеште уҙыр инең, уҙмай. Анау үпкә сирең менән иллегә лә етмәҫ инең. Тик минең арҡала ғына атайыңдың йәшенән күпкә уҙҙың. Һиңә йәшләй генә кейәүгә сығып, әрәм булдым. Сыҡмаһам, уҡыр инем, әллә кем булыр инем. Заманалар ауыр ине шул, заманалар...

* * *

Һай, ҡара иҫәпкә шәп ине Сәғирә. Һуғыш башланғас, ун дүрт йәшендә генә күмәк хужалыҡҡа хисапсы итеп ҡуйҙылар. Артабан да ауыл, мал-тыуар мөхитенән айырыла алманы. Быға хәтле Совет власы өсөн көнө-төнө сапҡан атаһы «халыҡ дошманы» ялаһы яғылып, төрмәлә үлеп ҡалғас, биш балалы ғаиләнең көнитмеше тағы ла нығыраҡ мөшкөлләнде. Нишләргә белмәй, туғандарымдың, инәйемдең хәлен еңеләйтәйем, артыҡ тамаҡ булмайым, тип, ун етеһе тулыр-тулмаҫтан кейәүгә сығырға ризалашты Сәғирә. Етеш ғаиләлә үҫкән Әғләм малай-шалай холҡонан да арынып бөтмәгәйне, уйындарға ҡойма аша һикереп ҡаса торғайны.

Ҡатын кешене ярты ҡартайтҡан – ғәмһеҙ ир ҙә, сей утындыр. Сей утынды яндыра алмай һәм бөтөнләй утынһыҙ ҙа ныҡ ыҙаланы Сәғирә. Кәртә-фәләнде турап яҡҡан саҡтары ла булды. Эй күҙенән йәш субырланы, эй һыҡтаны. Мәгәр тормош һынауҙары тауҙай өйөлөп алда көткән икән.

Көн итә-итә итәге бала менән тулды. Ҡайһы һандыҡ, ҡайһы өҫтәл өҫтөндә, ҡайһы мейес башында йоҡлай. Йәшәргә йүнле өй, мал-тыуарға аҙбар-аран юҡ. Йөҙ бәлә менән яңы өйгә бура буратҡайнылар, үҙһүҙле, ҡаты бәғерле ҡайныһы менән ҡәйнәһе өндәшмәй генә һатып ебәргән. Ҡайныһы үтә уҫал, ҡырыҫ. Ашҡа интеккәс, килене Сәғирәне белмәгән, күрмәгән тарафҡа башаҡ йыйырға ебәрҙе. Өшөп ҡатып, урыҫтарҙан баҫтырылып, һынһыҙ булып ҡайтып йығылды ул. Әғләм иһә үҙ мәнфәғәттәрен генә ҡайғыртҡан, гелән үҙ туҡһанын ғына туҡһан иткән ата-инәһенән хәләл ефетен һис ҡасан ҡурсаламаны, быға ҡыйыулығы етмәне. Сәғирә меҫкен бөтә ҡыйынлыҡҡа түҙҙе, ҡаршы һүҙ ҡатманы. Төртмә телле һеңлеһе генә: «Еҙнә, ир исемен күтәреп йөрөйһөң, ә әҙәмсә донъя ҡормайһың, көтмәйһең, бала әтмәләп ятырға ғына эшкинәһең», – тип Әғләмде сәнскеләп ала ине.

Урман ҡарауылсыһы булып торғанда, уҙған бал эсеп, һушынан яҙып, ҡарҙа оҙаҡ ятып, ҡаты һыуыҡ алдырҙы Әғләм. Үпкә сире менән йыш-йыш, оҙон-оҙаҡ дауаханала ятты. Шул арҡала бөтә донъя йөгөн яңғыҙы тартты Сәғирә, бер минут та буш торманы, әхирәттәре, күршеләре менән аралашырға, һөйләшеп ултырырға ла форсаты булманы.

Бер йәйҙе шифаханала ятып, ҡымыҙ эсеп, шәбәйеп ҡайтты Әғләм. Холҡо ла, үҙен тотошо ла үҙгәргәнгә оҡшай. Аҙна ла үтмәне, артынса ауылға сәсе ҡыҫҡа итеп ҡырҡылған ҡатын килеп төштө. Буялған ирендәрен бүлтәйтеп, күҙен дә йоммай: «Шәфҡәт туташы булам, Әғләмдең сәләмәтлеген күҙәтергә килдем. Үпкә сире менән шаярырға ярамай», – ти. Туташ ҡашын һикертеп, ым яһаһа, ат егеп, урманға еләләр. Имеш, Әғләмде ҡарағай урманында йөрөтә, үпкәһен таҙартыр ылыҫ һауаһын һулата. Сәғирә аш-һыу әҙерләп биреп, оҙатып ҡала.

Был хәлгә ғәжәп итеп, ауылдаштары шыш-быш килә, төрлө хәбәр һөйләй башланы. Әхирәттәре, түҙемдәре бөтөп:

– Сәғирә, әллә бөтөнләй бер ҡатлыһың, әллә тома һуҡырһың инде, – тиҙәр. – Ҡыҫҡа сәс Әғләмеңдең шифаханала танышҡан нәмәкәйе бит...

– Шәфҡәт туташы, ти ҙә һуң...

– Иреңде аҙҙырған, һине мыҫҡыл иткән туташ. Элгәре көн еләк сүпләргә сыҡҡан Мәмдүҙә еңгәй ниндәй туташ икәнен үҙ күҙҙәре менән күреп ҡайтҡан.

– Эйе-эйе, ҡасып-боҫоп ғиш-ғишрәт ҡылалар. Әҙәмдән оялмайҙар, әстәғәфирулла тәүбә. Ҡайтар ҡыуып ул кәнтәйҙе!

Сәғирә һөмһөрө ҡойолоп, аҡайып ҡарағас, ҡыҫҡа сәс нәфрәтен тойҙомо, балаларын йәлләнеме, йәһәт кенә йыйынып ҡайтып китте. Әғләме, ат егеп, оло юлға сығарып ҡуйҙы.

Әлбиттә, балалары башлы-күҙле, үҙе олатай булғас, Әғләм ныҡ үҙгәрҙе, илла яҡшы, һоҡланырлыҡ олатай булып китте, үҙен ғүмере буйы тормош мәғәнәһен төшөнөп йәшәгән уҙаман һымаҡ танытты, аҡыл өләште, кәңәш бирҙе, тәртипкә үә әҙәпкә әйҙәне, хәленән килгәнсә һәр кеменә булышты, уландарының тырышлыҡтарын хупланы, ҡарсығының да ыңғайына ғына торҙо, уның һәр йомошон ихлас башҡарҙы. Бына шулай донъя һәйбәтләнеп, һөйөнөшөп, сөкөрләшеп һәүетемсә генә йәшәп ятҡанда, Сәғирәһен яңғыҙ ҡалдырып китте лә барҙы Әғләметдине.

* * *

Ҡояш нуры – шәфҡәт ҡулы, тип, Сәғирә ҡарсыҡ көйләй-йырлай тағы ла бәрәңге баҡсаһына ыңғайланы:

Исеме Шәмси Ҡояшым

Тыуа ул матурланып.

Киң болонға ризыҡ сәсә

Йәмләнеп, ғорурланып.

Исеме Шәмси Ҡояшым

Нурланып ҡына килә.

Йоҡламайыҡ шул сағында –

Ул беҙгә ризыҡ бүлә... Йылдың иң хозур миҙгелендә, бар донъя терелгән, теремекләнгән мәлдә, тик тороу һис кенә лә килешмәй. Эше барҙың ғына – ашы бар. Бәрәңге иһә – ауыл ерендә көн дә ашаған аш. Был хәҡиҡәт йәненә уйылған, йәшәү ғәҙәтенә әйләнгән Сәғирәнең. Шуғамы, һикһәнгә еткәнен дә һиҙмәй, өс көн буйы бил яҙмай утаны ла утаны баҡсаһын. Дүртенсе көндө, ғүмерҙә булмағанса хәле бөтөп, тәне ауырайып, лыпын ятты ла ҡуйҙы. Бер ваҡытта ла дарыу ҡапмаған, дауаланып ятмаған, сәғәт һымаҡ йөрөп торған кеше.

Һаулығы бығаса иҫ китмәле ине ҡарсыҡтың. Һимеҙ итте лә һоғона, ҡоротлап һөҙлөклө һурпаны ла һемерә, буҙаһын, ҡымыҙын да... Тотһа, беләгеңде ҡыҫа тота. Тулы биҙрә һыу ташый. Сәғәттәр буйы эйелеп тороп эш атҡара, «билем» тип «ыһ» та итмәй. Ен ҡағылғандай, уйламағанда, көтмәгәндә нимә булды уға? Ҡапылғара күтәрелгән ҡойон да шәм һымаҡ ағастарҙы һындырып, йолҡоп ташлай бит. Ошондайыраҡ күренеш ғүмер ахырына яҡынайғанда Сәғирә ҡарсыҡты яҙмыш һуҡмағынан яҙлыҡтырҙымы икән?..

Төпсөк улының улы, йәғни ейәне, елғыуарыраҡ егет, ҡаланан талсыбыҡтай ҡыҙсыҡ эйәртеп алып ҡайтты. Никахһыҙ-ниһеҙ ҡушылып йөрөп яталар, имеш. Ата-инәһе хәмер һаҙлығына батҡан, аҙған-туҙған, төрмәгә лә эләккән бәндәләр, тиҙәр. Ҡыҙҙарының да рәте-сираты, морон төртөр урыны юҡтыр инде, ейәненә дегәнәктәй йәбешкән дә ҡуйған. Ғибрәт итеп, «Был ниндәй заман!» – тип, уфтанып ҡуя ҡарсыҡ. Уфтанырһың да. Ауылда эш юҡ. Аҡса артынан Себер сығып китеп, төпсөгөнөң ғаиләһе пыран-заран булды. Айҙар буйы ситтә йөрөгәс, үҙе тегендә, ҡатыны бында сит-ят менән сыуала. Буталды, боларҙы донъялар, ярылды яҙмыштар. Айырылышып ҡуйҙылар балаларының бәхетен уйламай. Икеһе ике яҡта интегә хәҙер.

«Никахһыҙ йәшәү – гонаһ. Фатиха ҡылыу фарыз» тип туҡый торғас, ниһайәт, никах уҡыттылар. Туй мәжлесенә ейәне яғынан туғандарының береһен дә саҡырманылар. Күрәһең, ҡыҙҙың бәйелһеҙ нәҫеле менән осраштырырға теләмәнеләр. Бүләккә күпереп торған мендәрен тотоп, йәштәргә ҡот-ырыҫ теләргә өләсәй генә барҙы.

Туйға барыу Сәғиҙә ҡарсыҡ өсөн тәүбә ҡылырлыҡ булды. Шарылдаҡ ҡоҙасалар: «Беҙ түгел әбейҙәр эсә, өшкөрөп алған аҡсаға», – тип, оло ҡоҙағыйҙы эсергә ҡыҫтаны. Оло баштары менән холоҡһоҙҙар, тотанаҡһыҙҙар. Бер «араҡы мискәһе» боларып, хәмерен ҡарсыҡтың башына, түшенә түгеп бөттө. «Беҙҙе һанлаһаң, тот, тот!» тигәстәре, ниңәлер биреште, шайтан һыуын йотто. Ҡойондай ҡыҫтауға ҡаршы тора алмай, тағы ғолтолдатты. Башы әйләнгәс, тәнтрәкләй-тәнтрәкләй ҡайтырға сыҡты. Уны бер кем дә оҙатып ҡуйманы. Көс-хәл менән атлай торғас, һөрлөктө һәм башы менән осло ташҡа барып төштө. Күршеләре шәйләгәндә, ҡарсыҡ иҫһеҙ, туйға ябынған байрам яулығы һығып алырлыҡ ҡан ине. Ошо хәлдән һуң Сәғирә ҡарсыҡ һиҙелер-һиҙелмәҫ яңылыша башланы.

* * *

Ауылдың шәфҡәт туташы, күнегелгәнсә, Сәғирә ҡарсыҡты яҡындағы Алтынтау ҡасабаһы участка дауаханаһына ебәрҙе, үҙ өҫтөнән мөллә төшөрҙө. Ҡайҙалыр ҡабаланған кәйефе ҡырылғаныраҡ ҡатын-ҡыҙ табип, әбейҙе ашыҡ-бошоҡ ҡына ҡарап, йөрәк гипертрофияһы һәм быға бәйле мөмкин булған хәүеф диагнозын ҡуйҙы. Шунан һун уны ғүмерендә лә эсмәгән, ҡапмаған, ҡулланмаған онтаҡ үә шыйыҡ нәмәләр менән дауаларға керештеләр.

Иң тәүҙә яҡындараҡ йәшәгән кесе ҡыҙы менән уртансы улы килеп етте, улары туғандарына хәбәр итте. Йөрәге сирле, тип, инәйҙе ятҡан урынынан торғоҙманылар, хәжәтенә лә тышҡа сығарманылар. Дауалаусы табип, үҙе лә әллә ни төшөнмәйенсә, кәрәк-кәрәкмәгән матдәләрен тәғәйенләүҙе белде. Өҫтәүенә, баш ҡаланан күптән түгел медицина институтын тамамлаған ейәнсәре, телефондан шылтыратып, фәлән-фәлән антибиотиктар биреүҙе ныҡышты. Бындай имдән, ҡырау һуҡҡан үләндәй, ләж ятты ҡарсыҡ.

Эштәренән бушанып, ялға сығып, оло улы Ғәбит, ҡыҙы Ғәлиә менән кейәүе Тәлғәт тә Өфөнән килеп етте. Уларҙы күргәс, Сәғирә ҡарсыҡ бер аҙ йәнләнде. Дауахананың торошо ла, табиптарҙың кимәле, мөнәсәбәте лә ҡыуандырмай. Был күҙгә салынып тора. Бындай хөрт ханала ятып, ҡарсыҡҡа бөтөнләй хана булыуы ихтимал. Уны был тирәлә билдәле Аҡтау дауаханаһына һалырға ине. Ләкин унда сит тарафтан килгәндәрҙе ҡабул итеп бармайҙар. Әлбиттә, мөмкинлек бар. Тәлғәт тәүәккәлләп, ҡоҙаһына, һаулыҡ һаҡлау министры урынбаҫарына, шылтыратты, ул иһә – Аҡтау дауаханаһына. Баш табип Тәлғәткә телефондан ауырыуҙы остаздарҙың остазы Тамара Олеговна ҡараясағын белдерҙе.

– Ғәбит ҡайнаға, – тип өндәште Тәлғәт. – Инәйеңде минең еңел машинала алып барайыҡ Аҡтауға.

– Ашыҡма, кейәү. Улай ярамай. Махсус машина кәрәк.

– Нисек ярамай? Йомшаҡ, һелкетмәй. Шунан һуң ҡәйнәмдең бөтөнләй йөрәге ауыртҡанға оҡшамаған. «Ашығыс ярҙам» машинаһы, күрәһең, ватылып ултыра.

– Аҡтауҙан саҡырт.

Ҡайнағаһы, ҡаршылағы Арҡырытау һымаҡ арҡырыланғас, саҡыртырға, әммә оҙон-оҙаҡ көтөргә тура килде. Һәр кемгә үҙ туҡһаны туҡһан, әйҙә, күңеле булһын, тип уйланы Тәлғәт. Ғәбит – сетерекле холоҡло кеше, яҡшылығы ла аламалығы ла бергә уҡмашҡан уның. Үҙ бизмәне менән генә үлсәй, йәғни үҙ ҡарашынан ғына сығып баһа бирә. Нишләйһең, әҙәм фәрештә булмай.

Министр урынбаҫары күрһәтмәһе менән килгәнгәме, Аҡтау дауаханаһында һағайыбыраҡ, кемдәр һуң былар, тигән һымағыраҡ ҡаршыланылар. Тамара Олеговна иһә: «Мине ҡайҙан, кемдән белдегеҙ, миңә нисек сыҡтығыҙ?» – тип үк һораны.

– Һеҙҙең кеүек данлыҡлы табипты Аҡтауҙа ғына түгел, күрше райондарҙа ла белмәгән кеше юҡ. Министр урынбаҫары ла белә, – тине Тәлғәт ихлас йылмайып.

– Эйе, эйе, медицина институтында уҡыған сағында ул беҙҙә практика үткәйне шул. Бик тә һәләтле егет, кешелекле, кеселекле.

Тамара Олеговна Алтынтау дауаханаһы биргән медицина картаһы күсермәһенә баҡты, бошонғандай булды, шунан тамыр, йөрәк тибешен ентекләп тикшерҙе һәм болот ышығынан сыҡҡан ҡояштай, йөҙө яҡтырып китте:

– Йөрәге – йөрәк, шәп әле. Тор әле, апай, тор, үәт шулай, шулай. Йөрөп тә ҡара. Бик яҡшы. Инде ошо урындыҡҡа ултыр.

Тәлғәт ҡайнағаһына ҡараны. Ул бер һүҙ ҙә ҡатмай аптырап ҡарап тик тора. Алтынтау хәстәханаһында аҙналар буйы аяҡҡа баҫтырмай ятҡырғандан һуң әле икенсе табиптың инәһенә «тор», «йөрө» тиеүе сәйер тойолалыр, күрәһең. Ә Тамара Олеговна ауырыуҙы тағы ла ауырыраҡ хәлгә төшөрөүселәрҙе бешә:

– Алтынтау дауаханаһында кемдәр эшләй ул? Ветврачтармы? Ниндәй уҡыу йорто диплом биргән уларға? Хәсрәттәр! Дөрөҫ диагноз ҡуймағандар, әүәл дауаланып ятмаған, ҡәҙимге таблетка ла ҡапмаған кешене көслө антибиотиктар менән аңраландырып һалып ҡуйғандар, күҙҙәрен быялаға әйләндергәндәр.

Тамара Олеговна ҡарсыҡҡа төрлө һорауҙар бирә башланы. Урыҫса аныҡ яуап бирә алмаҫ, тип, Тәлғәт ҡыҫылды. Ауырыуҙы ҡарап бөткәс, Аҡтауҙың шөһрәтле үә тәжрибәле табибы уның балаларына шуны әйтте:

– Бер ниндәй йөрәк сире юҡ. Әбейҙең баш мейеһе артериялары зарарланған. Әйткәндәй, был нәҫелдән түгел. Айырым тамырҙар өлкәһе ҡыйралған, баш мейеһен ҡан менән тәьмин итеү хөртәйгән, һөҙөмтәлә хәтере ҡаҡшаған. Шунан һуң, ҡартайыуы ла һиҙҙерә. Ҡыҙғанысҡа күрә, был осраҡта һауыҡтырыу, хәтерен тергеҙеү әмәлдәре юҡ. Әлбиттә, хәлен яҡшыртыу өсөн дауаханаға һалабыҙ, мөмкин булғанса дауалайбыҙ.

– Аңлауымса, артабан хәтере тағы ла нығыраҡ томаланасаҡ, яңғыҙы көн күрә алмаясаҡ, йәше лә бара, – тип хафаһын әйтте Тәлғәт. – Өфөгә алып китергә тура килерме икән?

– Ҡалаға һис кенә лә ярамай. Унда ялан сәскәһе һымаҡ һулыясаҡ. Ғүмер баҡый күнегелгән урында, бөтәһе лә ғәҙәтенә һеңгән ерендә йәшәү хәйерле уға.

Тамара Олеговнаның рөхсәте менән Ғәлиә инәһе янында ҡалды, уға тәрбиә ҡылды. Тәлғәт иһә ауылдан көн аралаш Аҡтауға йөрөнө, кәрәк-яраҡ, аш-һыу алып барҙы, өс аҙна үткәс, ҡәйнәһен өйөнә алып ҡайтты.

* * *

Үҙ йортонда Сәғирә ҡарсыҡ йәнә егәрле хужабикәгә әйләнде. Өйө алдындағы ҡойонан биҙрә-биҙрә һыу индереп, һауыттарҙы тултыра. Газды ҡабыҙып, мөлдөрәмә тулы сәйнүк ултырта. Һыу ҡайнап, ташып, утты һүндерә. Газ еҫен иҫкәрмәй, электрҙы яндырып ебәрһәң, ут ҡойононда ҡаласаҡһың. Шуға ла Тәлғәт газ баллонын ябып ҡуйҙы. Әммә ҡәйнәһе тынғы белмәй, сыҡҡан һайын ҡосаҡ-ҡосаҡ утын индерә, әшәккә яға. Электр сәйнүген плитаға ултыртып, иретеп ҡуйҙы.

– Тышта утыҙ градус эҫе бит, яҡма, өйгә ингеһеҙ, тын алғыһыҙ, инәй, – тип, ҡыҙы ҡат-ҡат әйтеп тә ҡарай, мәгәр ҡарсыҡ, бороп ебәрелгән нәмәләй, утын индереүҙән бушамай. Әйтеүҙән фәтеүә юҡ. Шырпыны йәшереп ҡуйырға тура килде. Әммә, ашарға бешерәм, тип, ут яғыуынан йәһәт кенә ҡотолоп булманы, шырпы эҙләп, магазинға барҙы, күршеләренән һорап алды. Хәлде төшөнөп, бирмәгәстәре, был ниндәй заман, һуғыш ваҡытындағы кеүек ут һыҙғысҡа ла ҡытлыҡ, тип зарланды.

Сәғирә ҡарсыҡтың башҡаса бер үҙе донъя көтә алмаясағы көн кеүек асыҡ ине. Күршеләре ут-фәлән сығарып ебәрмәһен, тип ҡурҡа. Ә Ғәлиә менән Тәлғәттең эшкә сығыр, китер ваҡыттары ла етә. Нишләргә? Ҡарсыҡ менән бергә тора, уға күҙ-ҡолаҡ була алырлыҡ ҡатын-ҡыҙ эҙләп ҡаранылар. Ҡапылғара ундай кеше табылманы. Кәңәш-төңәш итергә Ғәлиәнең ҡустыһы Илбәк менән һеңлеһе Ғәбиҙәне саҡырҙылар.

– Мишәр ҡасабаһында ҡарттар йорто бар. Йылы, йыйнаҡ, уңайлы, ҡараусылары кеселекле, кешелекле. Инәйҙе шунда алып барайыҡ. Әбей-бабайҙар менән аралашыр, сөкөрләшеп ултырыр. Хатта район түрә-ҡараларының бөтә зат-бото шунда, – тип тәҡдим итте Илбәк.

– Кит, иҫәүән, уйламай-нитмәй хәл ҡылмаҡсыһың. Бар халыҡ мыҫҡыл итеп һөйләр, ояты ни, килешмәгәнде, – тине өлкән ағаһы Ғәбит.

– Килешмәһә, үҙең алып ҡайт. Фатирың ҙур, дүрт бүлмәле.

– Инәйҙең ҡыҙ балалары бар. Шунан һуң уның ҡалала сыҙай торғаны бармы? Көн һайын ҡайтам тип ҡаңғыртыр. Ғәбиҙә туғаным, моғайын, инәйгә һиндә йәтеш булыр. Пенсияһы ла арыу ғына, һинең эш хаҡындан күберәк. Ирең эшһеҙ ятҡанда алтын тапҡандай тойолор.

– Ярай, улайһа, беҙҙә йәшәп ҡараһын, – тип ризалашты Ғәбиҙә. – Ирем генә ҡаршылашып, тартҡылашып маташмаһа инде.

Икенсе көндө үк Илбәк йөк машинаһы алып килде. Донъяһын туҙҙырмайыҡ әлегә, тиеүгә ҡарамаҫтан, ярһыу холоҡло Илбәк һарыҡтарын, тауыҡтарын ғына түгел, һыуытҡысын, телевизорын, карауатын, йөн-фәләнен дә тейәтте. Әрҙәнә-әрҙәнә ярылған утынын да оҙатырға ниәтләгәйне, Тәлғәт ҡаршы төштө:

– Барған ерендә, Урмансыла, урман өҫкә ауырға тора, ҡәйнеш. Ҡалһын утыны. Сит ауылда инәйең әллә сыҙай, әллә юҡ әле. Әйләнеп ҡайтыуы ла ихтимал. Ғәббәс кейәүеңдең дә холҡон беләһең.

Сәғирә ҡарсыҡтың йортонда бесәйе генә тороп ҡалды. «Былай ҙа үҙебеҙҙең өйҙә ике бесәй, өсөнсөһө кәрәкмәй», тип, Ғәбиҙә уны алманы. Мыраубикә бикле ишек төбөндә көндәр-төндәр буйы мыяулап, индереүҙәрен ялбарып ултырҙы. Мәгәр ишек асылманы. Ҡара көҙ еткәс, ауылға ике-өс көнгә Ғәлиә менән Тәлғәт килеп китте. Уларҙы ғәжәпкә ҡалдырып, ҡайҙандыр бесәй пәйҙә булды. Ябыҡҡайны, йонсоғайны. Өйгә кереп ураны. Хужабикәһен тапмағас, йәнә күҙҙән юғалды.

Ошо хәлде зиһененән үткәреп, йән эйәһен йәлләп, Тәлғәт уйланды. Был йорт йәнлеге кеше көнлө, әҙәм дә ҡартайғас, кеше көнлө. Улар араһында беҙ белеп, тойоп етмәгән нескә бәйләнеш бар. Бесәй ҡарғышы хужаһына төшә, тиҙәр. Әллә ҡәйнәһе бесәй балаларының йәберен алдымы икән? Бесәйҙәре балалаһа, күҙҙәре асылмаған йомарсайҙарын, мәгәр йән эйәләрен, биҙрәләге һыуға батыра торғайны. Үҫһәләр, уларҙы нисек аҫрайһың, ҡайҙа итәһең, тигәндер инде. Аҙаштырһаң да – гонаһ...

Башҡа әбейҙәр һымаҡ, ҡәйнәһе доға ла уҡыманы. Ысын күңелдән ышанып доғалар уҡыһаң, күп уҡыһаң, ҡан, йән таҙара, тиҙәр бит. Доға уҡылған һыу ҙа оҙаҡ боҙолмай, шифалы, сихәтле имгә әйләнә. Йәнә әхирәттәге рух-әруахтарҙы ризалау, ете быуынға бағышлап әлхәм уҡытып, ҡырҡ көн һайын ете кешегә хәйер биреү ҙә хәйерле. Ризаламаһаң, бәлә-ҡазаға дусар булаһың, имеш. Тәүге ишара – мал-тыуар зыянлар, әйбер-ҡараң юғалыр, мөлкәт ырыҫы китер, бирмәгәнеңде «нескә кимәл» үҙе алыр. Быға иғтибар итмәһәң, икенсе ризаһыҙлыҡ билдәһе – тән яфаһы тыуыр, сир-зәхмәт ҡағылыр. Шунан һуң да рух-әруахтарҙы ризаламаһаң, йән ғазабы – психик хәсрәт баҫыр. Әллә иҫерек килеш баш менән ташҡа оролоу, әллә бесәйҙәр ҡарғышы, әллә «нескә кимәл»де тотмау психик ыҙаға тарыттымы, йән тыныслығынан яҙҙырҙымы икән ҡәйнәһен?.. Аллаһы Тәғәлә генә белә.

* * *

Тау-таш, урман ҡосағында ята Урмансы ауылы. Бында көн торошо икенсерәк: ҡыш -һалҡынсараҡ, йәй – еләҫерәк. Халҡы ла башҡасараҡ, ҡырыҫырыҡ. Өйҙәре иһә – ҙур, иркен. Мал аҫрап, ҡош-ҡорт үрсетеп, бәрәңге, йәшелсә үҫтереп, ғәмәлдә ҡанбабаларса шәхси хужалыҡ иҫәбенә донъя көтәләр. Күмәк хужалыҡ тырым-тырағай булғас, ир-ат эшһеҙ, мәлһеҙ. Бәғзеләр генә утын ҡырҡып, һатып, бура бурап, һирәк-мирәк килем ала, йыртыҡ-мыртығын ямай, башҡалары аҙ-маҙ тапҡанын да хәмер-һәмергә әләф-тәләф итә.

Ғәббәс менән Ғәбиҙәнең өйө бүтәндәрҙекенән ҡайтышыраҡ, ҙурайтырға дарман-далан тапмайҙар, барына ҡәнәғәт ҡылып ғүмер һөрәләр. Теремеклек, йүнселлек етмәгәс, тереклек тә бер сама, таң ата ла кис була, һәр көн ҡәҙимгесә ҡабатлана. Өй түрендә ултырған төҫлө ҡумта ғына зиһенде арбай, үҙенә ҡарата, илдәге хәл-әхүәл, яңылыҡтар менән таныштыра, ары-бире күңелдәрҙе балҡытып, кәйефтәрҙе күтәреп ебәрә, ваҡытты оноттора, тәнде ойотоп, йоҡоға талдыра.

Күрер күҙгә Ғәббәс – им табырҙай кеше. Мәгәр һәләтен файҙаланмай, донъянан төңөлгәндәй йәшәй. Моғайын, эш, килер ер юҡлығы өмөтһөҙлөккә төшөрәлер, бәрәкәтен ҡасыралыр. Ғәйрәтең барҙа дәүләт табыу фарыз, тигәнде аҡыл итеү ҙә етмәйҙер.

Сәғирә ҡарсыҡ ҡашығаяҡ яғындағы ятағында иҫнәп ултырып, бик иртә йоҡоға тала. Ғәҙәтенсә, таң әтәстәре менән бергә уяна, утты яндырып, тегеләй-былай йөрөй башлай, ҡыҙы менән кейәүе серем итеп ятҡан бүлмәгә килеп инә, уларҙы мәле етмәй йоҡоларынан яҙҙыра. Был, әлбиттә, кейәүенә һис тә оҡшамай. Ғәбиҙә инәһенә: «Таң һарыһынан шаулап йөрөмә, беҙҙе борсома», – тип, көлөп тә, көйөп тә, тыйып та әйтеп ҡарай. Мәгәр ҡарсыҡ ҡыҙының ҡыҙыуын шунда уҡ онота.

Ҡәйнәһенең төндә хаттин ашып хырылдауы ла, көндөҙҙәрен бер нәмәне әйләнгән һайын ҡат-ҡат һорауы ла асыуын ҡабарта, тәҡәтен ҡорота кейәүенең. Ул да башҡа ир-ат кеүек бер ҡайҙа ла эшләмәй, ауылда ла, яҡын тирәлә лә эш юҡ. Малына бесән һалып инә лә, әлеге лә баяғы йәнһүрәтле ҡумтаға төңөлә, Ғәбиҙә медпунктҡа йүгерә. Ул китеү менән Сәғирә ҡарсыҡ өй эштәренә тотона, бәрәңге бешерә, кейәүе ултырған урындыҡ янына ашамлыҡ ташый, уны ашарға ҡыҫтай. Шунан утынлыҡтан ҡосаҡ-ҡосаҡ утын кертә, әшәккә яға. Өй тын алғыһыҙ булып эҫей. Әйтеп-әйтеп тә был ҡылығынан дүндерә алмағас, кейәүе әшәк ҡапҡасын тимер сылбыр менән йоҙаҡлап ҡуйҙы. Ҡарсыҡ иһә асырғанып:

– Усаҡ яғыуымды ла ек күрә былар, минән утындарын да йәлләйҙәр, – тип һөйләнә.

Ҡыҙына, кейәүенә оҡшамаған ҡылыҡ-тороҡтарынан арынманы Сәғирә ҡарсыҡ, йә бында, йә тегендә фәҡәт үҙенекен ҡылды. Күтәрмәне һепереүе, һарыҡтарға ашлы һыу эсереүе, тауыҡтарға ем һибеүе хуплауға ғына лайыҡ, әлбиттә. Мәгәр кейәүе, емде күп бөтөрә, әрәм-шәрәм итә тип, келәтен дә бикләп ҡуйҙы. Үҙе иһә төшкә тиклем мал тиҙәген дә алмай, йорт эсен дә һепермәй, телевизор ҡарап тик ултыра, яратҡан шөғөлө шул. Ҡәйнәһе һоҙғаҡ көрәккә, селектән бәйләнгән һаплы һеперткегә йәбешһә – төҫө боҙола. Ирҙәр эшенә тотоноп, мине күршеләр алдында хур итә тип, Ғәббәс һеперткеһен ҡәйнәһенең күҙ алдында көпкәгә индереп бикләне. Сәғирә ҡарсыҡ асырғанып ишеген бар көсөнә тартҡайны – биге ҡутарылды ла сыҡты. Бынан һуң кейәүе һеперткеһен сүплеккә алып барып быраҡтырҙы, ләкин ҡәйнәһен туҡтата алманы, ул йорт эсен ҡаҙ ҡанаты менән һеперә башланы.

Ихатала йыш буталмаһын, ирен сығырынан сығармаһын, тип, инәһенә йөн иләргә үә сиратырға, улдарына, ҡыҙҙарына, килендәренә, ҡоҙа-ҡоҙасаларына, ейән-ейәнсәрҙәренә ойоҡбаштар бәйләргә ҡушты Ғәбиҙә. Шулай ҡыш буйы йөн менән мәшғүл булды ҡарсыҡ. Май тыуғас, инәһен сирәмгә бәпкә көтөргә әйҙәне.

Инәһенең пенсияһы ҡыҙына көнкүреш кәрәк-ярағы, әйбер-фәлән алырға ярап ҡалды, уйламағанда күктән төшкәндәй тойолдо. Яңы һыуытҡыс, компьютер күптән кәрәк ине. Малайҙарының өҫтөн дә бөтәйтте. Донъя йөгөн ҡатыны иңенә һалған, үҙен хәмер хәстә иткән ире бының менән әллә ни ҡыҙыҡһынманы ла, үгеҙ үлһә – ит, арба ватылһа –утын, тигән ғәҙәтенән арына алманы. Сәғирә ҡарсыҡ ҡына: «Миңә ниңә пенсиямды бирмәйҙәр икән?» – тип, бәләселәне, кәүгәселәне лә, тора-бара уны онотто, һирәк-һаяҡ ҡулъяулығына төрөп йөрөткән тиндәрен генә һанап, күңеленә һиллек тапты.

Бер көн урамдан бәпкә көтөп ингәс, Сәғирә ҡарсыҡ: «Был ауылдыҡылар күрер күҙгә һөмһөҙ, һөймәлекһеҙ икән. Ирҙәре эскесе. Бисәләре йыуан, күбә кеүек», – тип хәбәр Һалды. Быны ишетеп, төшөрөп алған Ғәббәстең һарыуы ҡайнаны, ҡатынына:

– Туғандарыңа әйт, инәйеңде алып ҡайтһындар, мин башҡаса ҡарамайым, – тип ҡысҡырҙы.

* * *

Бер айлыҡ йәйге ял мәленә Ғәлиә менән Тәлғәт Сәғирә ҡарсыҡты Урмансынан тыуған ауылына алып ҡайтты. Юлда иномаркаһының радиоалғысын ҡабыҙып ебәрҙе. Башҡортса моңло йыр яңғыраны.

– Машинаң шәп икән, – тине ҡәйнәһе.

– Ҡыҙың бик бәхетле, – тип, уның кәйефен күтәрҙе кейәүе. – Шәп машинала музыка тыңлатып, наҙландырып ҡына йөрөтәм.

Ҡәйнәһе көлөмһөрәп ҡуйҙы, әммә кейәүе кеше балаһы булыуҙанмы, афарин, тигәнен ысҡындырманы, һүҙен ситкә борҙо:

– Ай-вай, юлыбыҙ ҡалай оҙон...

Ауылға килеп ингәс, Тәлғәт: – Таныйһыңмы, ҡәйнәм, был ниндәй ауыл? – тип һораны.

– Ҡоҙаштыр, – тине ҡәйнәһе. – Ентекләберәк ҡара, һинең илле йыл ғүмерең ошонда, уның болондарында, тауҙарында, ҡайынлыҡтарында үткән. Ошонда еләк йыйғанһың, бесән сапҡанһың, ураҡ урғанһың... Сырамытмайһыңдамы?

– Нәрәлеме әллә?

– Нәрәле шул. Нәрәле... Машинанан сыҡҡас, алдында алмағастар, сейәләр үҫеп ултырған өйөн, йәшелгә буялған ҡапҡаһын танып, ихлас ҡыуанды Сәғирә ҡарсыҡ. Теремекләнеп, күҙҙәре баҙлап китте, ҡапыл ғына Әғләмен иҫенә төшөрҙө:

– Минең ҡарт һуғып ултырамы икән?

– Келәмме? – тине Ғәлиә кинәйәләп.

– Араҡы эсеп ултыралыр, тим. – Шуны ла аңламайһыңмы, тигәндәй, инәһе ҡыҙына сәйерһенеп ҡарап ҡуйҙы.

– Инәй, атайым үлгәнгә инде туғыҙ йыл. Һәр йәйҙе хәтер кисәһен үткәрәбеҙ, уға бағышлап аят уҡытабыҙ.

– Эй, меҫкенкәй... Мин үлгәнен белмәй ҙә ҡалғанмын шул.

Ниндәйҙер ғиллә арҡаһында Сәғирә ҡарсыҡ ғүмер ахырындағы тормошон, һуңғы тиҫтә йылдарҙағы хәл-ваҡиғаларҙы хәтерләмәй, ә кендек ҡаны тамған Ҡоҙашын, үҫмер сағын иҫләй, күптән әхирәткә күскән зат-нәҫелен иҫән, тип уйлай. Сәй эскәс, ҡашығаяҡты йыуып, йыйыштырып йөрөгән ҡыҙына, аптырағанда, вай, йырлағанда, вай кем, тип ҡыҫтырғандай, хайран ҡалып өндәште:

– Ғәлиә, минең уҡытыусыма ҡасан кейәүгә сыҡтың? Күптән йәшәйһегеҙме?

– Инәй, һиңә нисә йәш?

– Егерме һигеҙенсе йылғымын. Шунан иҫәплә инде.

– Һин һикһәндән уҙғанһың. Уҡытыусың күптән фани донъянан баҡыйлыҡҡа күскән. Шунан ул минең нисек ирем булһын!

– Ә мин, тинтәк, уҡытыусым, тип ҡыуанып торам. Ҡарт хәтер – тишек иләк шул. Ҡарсыҡ булғансы, хәҙер балсыҡ булыуың хәйерлерәк инде.

Көндәр бик ҡыҙыу торғас, эҫе хәлде алғас, тиргә төшөргәс, Тәлғәттең сауыллыҡ-сауҡалыҡтығы дачаһына күстеләр. Бында – йәшеллек, еләҫ, сәрхәт, барыһы ла һоҡланған, хатта йәннәт, тигән хозурлыҡ. Ихата биләмәһендә ҡайын еләге, ер еләге шау сәскә ата, шунан ҡыҙарып бешә. Өй тирәләй миләш, балан, алма, дунала, армыт, һырғанаҡ, ҡарағат, сейә, әберсә үҫә. Тәлғәт электр ҡөҙрәте менән атылып сыҡҡан һыуҙы ямғыр һымаҡ яуҙырһа, сирәм тағы ла йәшелләнеп китә. Айырыуса ейән-ейәнсәрҙәре уйнап, йомшаҡ үләндә аунап рәхәтләнә. Көн һайын мунса төшәләр, ылыҫ, кесерткән, мәтрүш төнәтмәһе менән ҡойоналар. Йыуындырып, йәш япраҡ менән сабып, таҙа кейем кейҙергәс, Сәғирә ҡарсыҡ: «Аяҡ-ҡулдарың һыҙлауһыҙ, йәнең-тәнең сырхауһыҙ, аҡылың таҙа булһын, йортоңдан ҡот-ырыҫ китмәһен», – тип, ҡыҙына теләк яуҙыра, рәхмәт уҡый.

Ҡарсыҡҡа алсаҡ йөҙ, ҡараш, йылы мөнәсәбәт әйтеп аңлата алмаҫлыҡ һөйөнөс. Балаларының йорто, етеш йәшәүе лә кинәнес. Өйгә инһәң, сихәтле ҡарағай еҫе аңҡып, күңелгә ләззәт бирә. Тәлғәт бүрәнәләрҙе сутлап йунған, йышҡан, мүк ҡойолмаһын өсөн араларын обой елеме шыйыҡсаһына бысҡы онтағы ҡушылған иҙелмә менән шыма итеп һылаған, лаклаған. Бүлмәләрҙе һырлап йышылған ҡалын таҡталар менән бүлгән. Бөтә нәмә тиерлек тәбиғи, ғәҙәти.

Хәтере китһә лә, дәрте китмәгән ҡарсыҡтың. Әшәге, икмәк бешерер урыны, сыуалы булған мейесте әйләнгән һайын ағартырға дәрт итә, өйҙөң йәме мейес менән, тип ебәрә. Кирбес төҫөндәге утҡа сыҙамлы буяу менән буяғас ҡына мейесте аҡлау ниәтенән һүрелде, мәгәр яғыу теләге дөрләне. Йәйге селләлә! Тышҡа сыҡҡан һайын сытыр, тапсыҡ, ҡыҫҡа таҡта-һаҡта индерә. Тәлғәт уны күтәрмәнән кире бороп, утынын ихаталағы сыуал янына һалдыра.Ҡараңғы төшкәс, усаҡ яғып, ялҡынландырып, утҡа бағып һөйләшеп, йырлашып ултыралар.

Тәлғәт Өфөнән ҡан тамырҙарын таҙартыуға, киңәйтеүгә, зиһенде асыуға булышлыҡ иткән дарыуҙар килтергәйне. Аҡ, һары төймәләрен көн һайын йоттора, медпунктҡа алып барып укол да ҡаҙата. Бер көн кискә табан Тәлғәт ҡәйнәһенән:

– Мин кем? – тип һораны.

– Һинме? Еҙнәм...

Тәлғәт, еҙнәң түгел, ә кейәүең, тип раҫлап маташманы, ә уның ыңғайына:

– Әйҙә, балдыҙ, йырлап алайыҡ әле, – тине.

Ҡәйнәһе әүәл һәр мәжлестә оҙон көйҙәрҙе йырлап, ҡунаҡ һыйлай торғайны. Тәлғәт байтағын магнитофонға ла яҙып алды. Хәҙер улар уның хәтеренән юйылған, күрәһең. Әле ул элек ҡыҙы ла, кейәүе лә унан ишетмәгәндәрен йырлап ебәрҙе. Ҡарсыҡтың моңло тауышына әҫәрләнеп, тормошонда тәҡдиренә яҙылғанынан, күрәсәгенән дә күберәк күргәнен, мәгәр бөгөлмәгәнен, һынмағанын кисереп ултырып, Тәлғәттең керпектәре еүешләнде. Эй ҡәйнәм, башыңа төрлө уй төшәме икән хәҙер? Зиһенең асылып киткән мәлдәрҙә төшәлер, күрәһең, төшәлер...

Йәне бар ҡыбырламай тора алмай икән шул. Иртүк уянып, Сәғирә ҡарсыҡ күтәрмәне һеперҙе, аяҡ кейемдәрен тәртипләп теҙҙе. Һыу индерергә ниәтләгәйне, биҙрәләр тулы булып сыҡты. Инде нишләргә тигәндәй, тирә-яҡҡа ҡаранды һәм тышта утыҙ градустан да ашыу эҫе икәнен иҫкәрмәй, йәнә утын ярҡаларын уң ҡулына һалды, тураям тигәндә артҡа аунап китте. Ҡыҙы яҡынлағанын күреп:

– Бәй, йығылып ятам да, – тигән булды.

– Әйткәнде аңламағас, тәгәрәп ятаһың шул, – тип, Ғәлиә инәһен торғоҙҙо ла соландан йөн сығарып бирҙе.

– Эшһеҙ торалмағасһың, бына һиңә йөн тет, илә, сират, бәйлә.

Әйткәндәй, йөн эше – Сәғирә ҡарсыҡтың иң яратҡан шөғөлө. Ул бәйләгән бәшәйҙәрҙең, бейәләйҙәрҙең, кейәмдәрҙең, шәлдәрҙең иҫәбе юҡ. Заманында балаларын да шәл бәйләп һатып уҡытты. Ә һуҡҡан келәмдәре... Күҙҙен яуын алып тора, барыһын да хайран итә, урындыҡтарҙы, дивандарҙы хозурлап тора. Башҡорттоң ғәжәп биҙәге, тип, Тәлғәт кейәүе сағыу келәмдәрен машинаһының ултырғыстарына ябып йөрөтә. Музейға ла алдылар, телевизорҙан да күрһәттеләр күҙ, күңел нурын һалған ҡул эштәрен, сит тарафтарҙан да һорап килделәр.

Тәлгәш ҡайын аҫтына ифрат та йыуан түмәр ҡуйып, өҫтөнә ҡорама һалып, Тәлғәт ҡәйнәһен ипләп кенә шунда ултыртты.

– Бында күләгә, еләҫ, сәскәләр хуш еҫ аңҡыта, ҡоштары сутылдап һайрап тора. Саф һауа һулап, урман моңон тыңлап, үҙең дә көйләп, йөнөңдә илә лә илә әйҙә.

– Йәнемде иретеп ебәрҙен әле, еҙнә. Аҫылташ һыу төбөндә, аҫыл һүҙ күңел төбөндә шул, телең йөрәгемә дарыу булды ла ҡуйҙы.

Тәлғәт кейәүе Сәғирә ҡарсыҡҡа йә уҡытыусыһы, йә еҙнәһе, ҡыҙы Ғәлиә иһә ҡәйнәһе, ҡәйенбикәһе һымаҡ күренә. Әкиәттәрҙә йолҡош ҡына егеттәр һоҡланғыс батырға, ҡыҙҙар өйрәккә, аҡҡошҡа әйләнгән кеүек, балалары, туғандары башҡа затҡа әүерелә. Улы Ғәбит башҡаланан килеп төшкәс, Сәғирә ҡарсыҡ ҡулдарын ҡош ҡанаттарылай һоноп? уға табан алҡынды:

– Йәүҙәт ағаҡайым, ҡайҙан ғына килеп сыҡтың? Ниңә бик оҙаҡ күренмәнең? Еңгәм ҡайҙа? Ҡоҙаш именме?..

– Инәй, мин бит Йәүҙәт ағайың түгел, улың, Ғәбит улың. Йәүҙәт а3ай күптән зыяратта инде.

– Ләхәүлә... Йә Алла, тәүбә, тәүбә. Белмәй йөрөймен шул ғазраил йәнен алғанын.

Кис еткәс, ҡарсыҡ йәнә хафаға төштө:

– Бөгөн кемгә генә барып ҡунырбыҙ икән? Ғәзимдәргә барайыҡ, индерер, моғайын. Ул беҙҙең зат та баһа.

– Инәй, Ғәзим аҡай – мәрхүм, әллә ҡасан мәрхүм.

– Шулаймы ни?..

Таныш йөҙҙәрҙе күреү, төҫмөрләү ҡасандыр белгәндәрҙе иҫенә төшөрә, буғай. Бала-сағалар, ейән-ейәнсәрҙәр күмәк булып килгәс, Сәғирә ҡарсыҡ ҡунырға кесе улы менән өйөнә ҡайтты. Йоҡлар алдынан улына яғымлы ғына өндәште:

– Әғләметдин, тим, Әғләметдин! Нишләп айырым ятаһың, минең янға ят, бергә йылыраҡ булыр.

– Инәй, мин – һинең улың. Атайым үлгән.

– Ниңә бушты һөйләп тораһың. Һин – Әғләметдин!

– Мин атайыма оҡшағанмын ғына. Ул иҫән булһа, хәҙер уға һикһән һигеҙ йәш тулыр ине. Ә миңә – ҡырҡ биш кенә. Ҡырҡ биш кенә, инәй!

– Йә инде, яңғыҙ башым, юҡ юлдашым. Йә инде... Үлемһеҙ бәндәләй был донъяла мин генә тороп ҡалғанмын икән...

Ҡыҙҙар, кейәүҙәр машиналарында йә тауға, йә һыу буйына, йә магазинға елә. Сәғирә ҡарсыҡ йәнә тыныслығын юғалта, ахырыһы, бер үҙем генә ҡалам тип ҡурҡа:

– Ниңә мине лә ултыртмайҙар, үҙҙәре менән алып китмәйҙәр? Сәпсим урыҫлашып, ҡырыҫайып бөткәндәр, мәлғүндәр.

– Ҡайҙа китмәксеһең, ҡәйнәм? Силәбегәме, Мәскәүгәме, әллә Ҡаф тауғамы? – ти Тәлғәт шаяртып.

– Ҡайҙа инде ул – Мәскәү, Ҡаф тау! Ҡоҙашҡа барһам да бик хуш.

Тәлғәттең ҡыҙы менән кейәүе Өфөгә алып ҡайтырға йәш ҡайын баҫҡан әүәлге иген баҫыуынан багажниктарын тултырып япраҡ килтереп бушатты. Сирәмгә һәр ваҡ ботаҡты рәтләп һалып, миндек бәйләргә керештеләр. Был шөғөлдө күреп, Сәғирә ҡарсыҡ ынйы тапҡандай ҡыуанды, эйелгән килеш ярты сәғәттән ашыу ейәнсәренә булышты. «Нисек биле ауыртмай?» – тип аптыранылар. Япраҡ бәйләү ҡарсыҡтың күңеленә сихри ҡөҙрәт, ғүмеренең күҙ асып йомғандай бер мәленә ғәжәйеп тынлыҡ бирҙе.

Сәғирәнең үҙенән ике йәшкә оло ағаһы Йәүҙәт ете синыфты бөткәс, Аҡтауға уҡырға юлланғайны. Һуғыш сығып, көнитмеш мөшкөлләнгәс, ҡайтып килде. Уны шунда уҡ йылҡы көтөргә, тибендә йөрөтөргә ҡуштылар. Тора-бара һайланмыш аттарҙы яуға оҙаттылар. Ир-ат менән бергә ауылдан ҡот та китте, йорт-ҡура етемһерәп ҡалды. Яу булып осоп, үҫемлектәрҙе кимергән, тәбиғәтте ҡоротҡан ҡара сиңерткә һымаҡ, һәр кемде тиерлек аслыҡ аймап, ҡармап алды. Һыйырҙары юҡтар, бәрәңге сәсмәгәндәр ҡоро һөйәккә ҡалды, әкәм-төкәм тәғәмдән шешенеп, ҡараңғылыҡҡа сумды. Шул хәсрәтле замандың күңел йылытыр өсөндөрмө сығарылған бер өн-өндәшен Сәғирәнең ҡәрҙәштәре әйтешер булды: Ғәйникамал, Шәмсикамал,

Сәй эсергә беҙгә бар.

Әпәй апар, май ҙа апар,

Сәй үҙебеҙҙә лә бар.

Ас ҡорһаҡ, тәненә үләт, зәхмәт ҡайғылырын оноттороп, әүәл сикәнеп морон борғанды көҫәтә. Күмәк хужалыҡ йомоштары менән йөрөгәндә, Сәғирә йән тетрәткес хәлдәрҙе йыш күрә. Ана, уның йәшендәге өс үҫмер үлгән эттең тиреһен һыҙырып маташа, йәнә бер-нисәһе, усаҡ яғып, күгәрсен өтә. Сирҡаныс, ытырғаныс... Бәләкәс кенә бер малай: «Сәпсек бешереп ашайым тигәйнем, сүмес бирмәйҙәр», – тип сеңләй...

Абау... Эт, янут, йомран, бесәй, һайыҫҡан, ҡоҙғон итен ашайҙар. Ерәнә Сәғирә. Үлеп асыҡһа, кем әйтмешләй, эсендә бүреләр олоһа, ул да сирҡанмаҫ ине. Ярай әле уның Йәүҙәт ағаһы сос, отҡор: бабаһынан ҡалған мылтыҡ менән һунар итә, ҡор, сел, һуйыр, ҡоралай килтерә, күрше-күләнгә лә өлөш сығара. Яҙын, йәйен йылғаға мурҙа һалып, балыҡ та тота. Мәгәр йәше тулыр-тулмаҫтан уны ла һуғышҡа алдылар. Үҙе лә яуға китергә атлығып тора ине.

Эй, һуғыштың яманы! Эй, уның бәндәләрҙе ҡанхур, кәм-хур иткән, бахыр иткән касафаты!.. Ҡышын, ҡаты һыуыҡтар мәлендә, мәрхүмдәрҙе ерләргә, йола буйынса һуңғы юлға оҙатырға әмәл юҡ, ҡарт-ҡоро, ҡатын-ҡыҙ мөсһөҙ. Сәғирәнең серҙәш әхирәтенең өләсәһе лә иртән тороуға һүнеп ҡуйған. Ейәнсәре менән икәү генә көн итәләр ине. Уны, кешегә ғәжәп мәрхәмәтле ҡарсыҡты, үләкһә кеүек соҡорға бырағытыу килешмәй.

Илап шешенеп бөткән әхирәтен йәлләп, тиҫтерҙәрен эйәртеп, Сәғирә зыяратҡа китте. Уның ҡәберҙе нисек ҡаҙығандарын күргәне бар ине. Малайҙар ҙа юҡ, исмаһам. Эшкингәндәрен эшсе һөнәрҙәренә өйрәтергә Аҡтауға ФЗО мәктәбенә алдылар.

Шыҡрайып туңған балсыҡ тапсыҡтай ғына кителеп сыға. Кәйлә менән соҡой-соҡой, тумыра-тумыра һындары ҡатты. Бөгөлгән бармаҡтары тураймай, ҡатҡан да ҡалған. Ыңғыраша-ыңғыраша ҡәберҙе тәрәнәйттеләр алмаш-тилмәш. Күҙ алдары ҡаранғыланып, тупраҡҡа ауҙылар. Зәйнәп төшкәйне, соҡорҙан сыға алмай ҙа ҡуйҙы. Тырмаша торғас, бөтөнләй хәлдән тайып йығылды. Инде теле көскә әйләнә:

– Барыбер үүләм. Ризыҡ юҡ бер тәғәм. Өләсәйем менән бергә... Бергә күмегеҙ ҙә ҡуйығыҙ.

– Юҡты һөйләмә, Зәйнәп. Тор!

– Яҙ етһә, үлмәбеҙ.

– Һөтләгән, ҡуҙғалаҡ, бетлекәй ашарбыҙ.

– Кәзә кәбеҫтәһе, йыуа...

– Йә инде, ятма...

Мәгәр Зәйнәп ҡалҡынырлыҡ хәлдә түгел ине. Кәүҙәгә барыһынан да ҡалыныраҡ, буйға оҙонораҡ Сәғирә ергә һуҙылып ятты ла, аҫҡа һонолоп, асырғанып ҡысҡырҙы:

–Ҡулыңды бир! Бир, тим мин һиңә!

Әхирәте әллә ни ынтыла алманы. Сәғирә нығыраҡ һуҙылғайны, үҙе башы менән ҡәбергә барып төштө. Әммә ыһ та итмәй тороп, Зәйнәпте тартҡыслап, сүкәйтеп булһа ла ултыртты. Күтәреп ҡарағайны, булдыра алманы. Быуынһыҙ кеше ныҡ ауыр икән шул.

– Ҡыҙҙар, шәлдәрегеҙҙе һалып, ялғағыҙ! – тип фарман бирҙе Сәғирә.

Шәл бау менән Зәйнәптен биленән уратып бәйләне лә, осон ҡыҙҙарға һондо һәм үҙе бар көсөнә әхирәтен өҫкә этте:

– Тартығыҙ! Әйҙә, әйҙә, әйҙә...

* * *

Зәйнәптең нурлы йөҙө һарғайған, кәүҙәһе ҡурай һымаҡ кипкән, еңел генә булып ҡалған өләсәһен гүргә һалғас, Сәғирә алты саҡырымда ятҡан Ҡаратауға күмәк хужалыҡ идараһына йәйәүләне. Эшен атҡарғансы, ҡаранғы ла төштө. Арып, арманһыҙ булғайны, йығылыр хәлгә еткәйне. Шуға ла нәҫел тейеш апайҙа ҡуна ҡалды. Мәтрүш сәйен һемергәс, үлек кеүек йоҡоға талды. Иртәнсәк кейенәйем тиһә, берҙән-бер күлдәге лә, сөйҙә эленеүле көпөһө лә юҡ.

– Бына тағы башҡа бер ҡаза, – тине хужабикә көрһөнөп. – Ишекте элмәй ятҡанмын шул, хәйерсе. Сихырсы Шәмсинур ҡарсыҡҡа өндәшмәй булмаҫ. Беҙҙән өс өй аша ғына тора ул. Ҡана, йәһәт кенә барып киләйем.

Әштер-өштөр итеп, әпсен-төпсөн әйтеп, ап-аҡ сәсле әбей килеп инде. Һикелә сепрәк бөркәнеп ултырған Сәғирәнең йөҙөнә баҡты ла:

– Балам, һин әллә Сәлих хәлфәнең ҡыҙымы? – тип һораны.

– Эйе, Шәмсинур әбей.

– Затлы нәҫел, аҫыл ир. Халыҡты белемгә әйҙәүсе изге йәнгә халыҡ дошманы тигән ғәйеп таҡтылар нахаҡҡа. Ҡуй инде, ҡуй... Хоҙай Тәғәлә сабырлыҡ бирһен үҙегеҙгә. Ҡалғандарға йәшәү фарыз, тормош дауам итә, балам.

– Рәхмәт! Тик бына яланғас ҡалдым.

– Борсолма, ҡыҙым, баш һау булһа, кейем табылыр. Анау Аҡһаҡ Һарундың ғына эшелер?.. Иманын уҡытайыҡ әле беҙ ул уғрының. Апайыңдың көпөһөн кей ҙә, ауыл осондағы балсыҡ сығарған соҡорға барып әйлән. Унда ерләнмәгән мәйеттәр ятыр. Уларҙы этме, бүреме тартҡыслаған. Шунан тарамыш алып кил. Ҡурҡма, ер ирегәс, үлектәрҙе ер ҡуйынына бирерҙәр.

Сәғирә, ҡото алынһа ла, баш тарта алманы, ҡушҡанды үтәне. Сихырсы мейес алдында сыра тоҡандырҙы ла, әкиәт батыры кәрәк саҡта ҡылын өтөп атын саҡырған һымаҡ, ниҙер һамаҡлап, тарамышты утҡа тотто. Күптә үтмәй, тыны бөтөп, ҡобараһы осоп, уғыры килеп керҙе. Үҙе, ҡулдарын һуҙып, ялбара:

– Харап ҡына итмә инде, Шәмсинур апай! Зинһар, харап итмә! Күлдәген дә, көпөһөн дә хәҙер үк ҡайтарып бирәм. Башҡа кеше әйберенә ҡағылмам...

Һуғыш бөтөр саҡта ғына ҡара ҡайғыға һалып, өсмөйөшлө хат килде: «Улығыҙ, туғанығыҙ март айынан минең менән бергә һуғышта булды. Алышҡа ингәндә бер-беребеҙгә адрестарыбыҙҙы бирештек, кем иҫән ҡалһа, шул хат яҙыр тип. Ун өсөнсө апрелдә уны дошман снайперы һәләк итте. Бик яҡшы егет ине Йәүҙәт. Вена ҡалаһына етергә күп тә ҡалмағайны. Австрияла бейек тау итәгендә ҡәбер ҡаҙып, һәйбәтләп ерләнек. Улығыҙҙы наградаға тәҡдим иткәйнеләр. Ҡыйыу һуғышҡан өсөн орден бирергә тейештәр ине. Уны ошо адрес буйынса юллап алырға кәрәк: Полевая почта, 71293Т. Мин үҙем Яңауыл районынан. Улығыҙҙы ерләгәндән һуң ике көн үткәс, яраландым. Әле госпиталдә ятам. Хушығыҙ! Гвардеецтар сәләме менән Барый Абраров. 18 апрель, 1945 йыл.»

Сәғирә лә, инәһе лә, башҡа туғандары ла ныҡ өҙгәләнде. Бөркөт сөйгән сая егеткә ниңә генә йәнтөйәгенә әйләнеп ҡайтырға насип булманы икән?.. Тыуған иленән ҡоштар осоп етмәҫ ерҙә исемһеҙ-ниһеҙ яңғыҙ яталыр. Ҡәбере ҡайҙа икәне лә билдәһеҙ...

Сәғирә, ҡарсыҡ булғас та, ағаһын ун һигеҙ йәшлек егет итеп иҫләй, тере һымаҡ күҙаллай, уның төҫ-ҡиәфәтен үҙ улында күрә, Йәүҙәт ағайым ҡайтҡан да баһа, тип ҡыуана. Эй, хәтер... Хәсрәтле хәтер...

* * *

Ҡайҙалыр сәфәр ҡылыу, кемдәрҙелер күреү тураһында Сәғирә ҡарсыҡ асыҡ зиһен менән аныҡ ҡына уйламай, әлбиттә, Ниндәйҙер сихри көс уны әле әҙәм заты төшөнмәгән илаһи ҡөҙрәт менән билдәһеҙлеккә тарта. Йән тартмаһа, ҡан тарта, тигән кеүек. Әллә асыһын да, сөсөһөн дә бергә татыған, йәш саҡта ебәк булып ишелгән Әғләменең рухымы?.. Бәлки, хәләленен иҫһеҙләнеп йөрөүен күктән күрәлер, уны йәлләп, аҙап-ғазаптан азат донъяға саҡыралыр? Оҙаҡ, хәтһеҙ оҙаҡ ҡартын күргәне, уның менән күңеле бушағансы рәхәтләнеп һөйләшкәне юҡ.

Көн ҡыҙыуы хәлде бөтөргәс, манма тиргә төшөргәс, бала-сағалар һыу инергә китте, ҡарсыҡ бер аҙға яңғыҙы тороп ҡалды. Ҡапыл ғына ул тынысһыҙланды:

– Мин бында хушланып ағас күләгәһендә ултырам, ә Әғләм янып-бешеп, арып-талып көтөү көтәлер. Тамағы кипкәндер, сарсағандыр, сәй эскеһе киләлер...

Йәһәт кенә өйгә инеп, Сәғирә ҡарсыҡ шешәгә сәй ҡойҙо, шәкәр ҡомо һалып болғатты, икмәк телеп, май һыланы, был шөғөлөнән ләззәт кисерҙе. Шунан төйөнсәген тотоп, аръяҡҡа, борондан мал утлаған урынға, атлыҡты. Ҡайын араһындағы ҡалҡыулыҡта ҡыҙарып бешкән еләктәрҙе шәйләп, эреләрен өҙөп ҡапты, ҡартына тип, бер-нисә тәлгәш тә алды. Шул саҡ инәһенән ишеткән, инде онотолоп бөткән бер йыр үҙенән-үҙе теленә килде:

Их, дуҫҡайым, еләк аша,

Һарына ашағансы.

Их, бер күреп һөйләшергә,

Эстәрем бушағансы.

Ҡулымдағы балдағымдың,

Ҡалды бер ҡашы ғына.

Сер сисергә юҡ серҙәшем,

Был башым яңғыҙ бына.

Тау битләсенә һибелгән мал-тыуар күҙенә салынғас, эҙләүсе күптән юғалтҡан әйберен тапҡандай, ифрат ныҡ ҡыуанды. Тана-торпо утлап йөрөй, бәғзе һыйырҙар көйшәп ята. Мал – ауыл ерендә күңелгә рәхәтлек биргән ырыҫ-ҡот, ырыҫ-бәхет. Мәгәр әле ошо ырыҫ-дәүләтте һаҡлаусы ғына күренмәй.

– Әғләметдин! Һин ҡайҙа? Һин ҡайҙа?..

Тауышҡа үлән араһынан берәү килеп торҙо. Бәй, бөтә ауыл төн уртаһында ла танып белер һармаҡ Һаҙый ҙа баһа.

– Улым, Әғләм бабайың ҡайҙа? – тип һораны Сәғирә ҡарсыҡ. – Көтөүгә киткәйне лә, ризыҡ алып килдем бына.

– Әғләм бабай юҡ шул бында. Элек көтөүҙе күп көттө инде. Хәҙер анауында, ҡарт ағастар араһында, ял итеп ята, – тип, сауыллыҡҡа бармаҡ төртөп күрһәтте һармаҡ. – Көн һайын иртәнсәк таштар араһынан ҡарап ҡала мине.

– Бигерәк шөкәтһеҙ урын. Бабайым шишләп ята икән бында, өйгә ҡайтмай, – тип, үҙ алдына һөйләнде Сәғирә ҡарсыҡ. – Әғләметдин! Әғләметдин!.. Исмаһам, тауыш та бирмәй, шымаҡай...

Эҙләй торғас, эсенән әҙәмдәр баҡҡан һынташтар янына барып сыҡты. Береһенән, кеше оҙонлоғо ҡара таштан, серле генә итеп Әғләметдине ҡарап тора. Тап үҙе! Уның һыны, ҡарашы! Шаҡ ҡатты Сәғирә ҡарсыҡ. Ошо урында ер упҡан тигәндәй, ҡартын таш йотҡан да баһа, әстәғәфирулла тәүбә! Нисек кенә итеп ҡотҡарырға уны? Нисек? Таш эсендә тороп, йонсоғандыр, асыҡҡандыр. Былай әллә ни арығанға оҡшамаған оҡшауын. Сәғирә ҡарсыҡ ҡартына тәлгәш-тәлгәш еләген, майлы әпәйен, сәйен һондо. Мәгәр ҡарты тәғәмен алманы.

– Әғләметдин, сыҡ таштан, сыҡ! – тип саҡырҙы. – Мине күрмәйһеңме ни? Яңғыҙлыҡтан тамам туйҙым бит, ялҡтым бит. Аҙыраҡ йәлләмәйһең дә мине.

Ҡарсыҡ әҫәрләнеп, ҡасандыр тиң күргән, иш иткән ҡушының сәсенән, битенән һыйпамаҡсы итте, усы һынташтың ҡыҙыуын ғына тойҙо.

– Әғләметдин, әллә ауырыйһың инде, маңлайың ҡалай эҫе...

Һынташ ҡыймылдағандай тойолдо, ҡарсыҡтың зиһененә иһә ҡартының сихриәтле тауышы яғылғандай булды:

– Сәғирә, һин шуны бел: бер йән үлмәй, бер йән тыумай. Үҙем фани донъянан китһәм дә донъялыҡта улдарым, ейәндәрем ҡалды, атым да, затым да юғалманы. Минең дауамым – балаларҙа...

– Миңә үҙен кәрәк, үҙең! Сыҡ таш ҡыуышынан! – тип ялбарҙы Сәғирә ҡарсыҡ.

Мәгәр һынташ башҡаса ҡыймылдаманы ла, һелкенмәне лә, бабайы ла сыҡманы. Сәғирә ҡарсыҡ асырғанып тораташты төйөргә тотондо:

– Ярыл, таш! Ярыл!..

Ғәлиә менән Тәлғәт уны юллап, зыяратта тапҡанда, Сәғирә ҡарсыҡ тораташты ҡосаҡлап: «Әғләм, бергә булайыҡ. Сыҡ таш эсенән!» – тип, һаман да һыҡтай, һулҡылдай ине.

Көн менән төн алмашынған мәлдәй генә тойолдо Тәлғәткә йәйге ялы, ҡайтыр ваҡыты ла етте. Ғәлиәнең иһә уҡыу йылы башланғансы мәшәҡәтһеҙ, ығы-зығыһыҙ көндәре бар әле. Өфөгә юлға әҙерләнгәс, Сәғирә ҡарсыҡ ниндәйҙер әрнеү-рәнйеү, әллә һары һағыш менәнме әйтте:

– Һигеҙ бала үҫтереп, тома йәтим ҡалдыммы инде? Ниңә әжәлем килмәй икән?..

– Үҙең әйтмешләй, әжәл әйтеп килмәй шул, ҡәйнәм, – тине Тәлғәт. – Һаулығың һәйбәт, йөҙгә етербеҙ әле. Ҡан баҫымың минекенән дә яҡшы.

Күңеле тулышып, Ғәлиә илай, йәштәре субыр-субыр аға ла аға. Өҫтәүенә, йәнде әллә нишләтеп, Рәми һүҙҙәренә Тәлғәте йырлай:

Мин тағы ла бер яҙҙы күрһәм,

Тәгәрәһәм йәшел үләнгә.

Тын да алмай ятһам күккә ҡарап,

Иҫәпләмә мине үлгәнгә.

Субыр-субыр күҙҙән йәшем аҡһа,

Аҫылынып ҡалһа ҡыяҡҡа.

Уйлама һин, ҡайғы күтәрмәй тип,

Күтәрәм мин, сабыр ул яҡҡа.

Ярай әле Тәлғәтем тормошҡа өмөт менән ҡараған, донъяны һөйөп туймаған, күңеле изгелек тойғоһонан һуғарылған, ҡыйын саҡтарҙа ла рухы һүрелмәгән кеше, тип уйланы Ғәлиә һәм иренә һис ҡасан һиҙҙермәгән йомшаҡ тауыш менән өндәште:

– Тәлғәт, инәйҙе Өфөгә алып ҡайтабыҙ инде, әлегә башҡа сара юҡ. Бәлки, өйрәнер. Сабырлыҡ, түҙемлек кенә кәрәк.

– Өйрәнһә, уңай булыр ине лә. Мин ни, ҡушҡуллап риза. Аллаға шөкөр, ҡәйнәм менән ҡайнымдан гелән яҡшы һүҙ генә ишеттем. Изгелеккә изгелек ҡылыу фарыз. Тик ҡәйнәм түҙә алмаҫ шул ҡалала.

Инәһенең ҡала тормошона күнегеренә үҙе лә икеләнә Ғәлиә. Йәшерәк саҡтан йәшәһә, ерегер ине лә бит. Ҡаны ла, йәне лә йәнтөйәгенә тарта ла тора шул. Туйға саҡырғастары былтыр ҡышын һеңлеһе Ғәбиҙә уны ике көнгә ҡалала Илбәктәрҙә ҡалдырған. Кисен ҡайтам, тип, әйбер-һәйберен төйнәгән, төндә тороп, тышҡа сыҡҡан. Ишек шаҡылдағанға ярай әле Илбәк уянып киткән. Мөлдөрәмә тулы хискә бирелеүҙәнме, инәһенең шундай хәлгә тешәүенә уның йөрәге әрней. Эйе, еңел түгел шул хәтер юғалтыу аҙаптарын кисереү. Фажиғәле күренештәр ҙә күҙәтелә.

Улы менән килене ауылдан алып килгән ауырыу әбейҙе фатирҙарына бикләп эшкә киткән. Ҡарсыҡ балконға сығып, ҡотҡарыуҙарын ялбарып ҡысҡырып тороп, эттән алып һүгеп, бишенсе ҡаттан ҡолап төшкән. Ни әйтәһең, бындайы күп беҙ фәҡирҙең. Һөнәрҙәше һөйләүенсә, хәтере бөткән инәһен көндөҙөн эшһеҙ ҡалған ире ҡарай. Ҡәйнәһе нимәгәлер ҡотороп китеп, яһилланып, кейәүенең бот араһына типкән. Көсөргәнешле хәлдән бер аҙ арынайыҡ, ял итәйек, тип, ҡарсыҡты һеңлеһенә алып барғандар. Бер көндө ул телефондан һөйләшеп торған арала инәһе фатирҙан юҡ булған. Ә урамда – сатлама һыуыҡ. Эҙләйҙәр, таба алмайҙар. Ихатала өшөп, ҡатып торған әбейҙе шәйләп, мәрхәмәтле бер апай фатирына индереп, сәй эсереп, йоҡларға һалған, шунан милицияға шылтыратҡан.

Нишләйһең, халыҡ әйтмешләй, ҡартлыҡ – шатлыҡ түгел, бәғзеләргә – хәсрәт, михнәт, ғазап. Ярай әле Ғәлиәнең инәһе тыныс, баҫалҡы, эшсән, башҡалар менән сағыштырғанда – бер тигән.

Ҡалала Сәғирә ҡарсыҡ ике-өс көндән үк бойоҡто, күҙҙәре моңһоуланып, йөҙөнә һары һағыш яғылды. Ғәлиә уны һүҙ, хәбәр менән албырғатып, фотолар, юбилейҙарҙа, осрашыуҙарҙа төшөрөлгән видеофильмдар күрһәтеп әүрәтергә тырыша. Лоджияға сығып, урамды ҡарап, береһенән-береһе бейек йорттарға бағып һөйләшеп торалар.

– Был Мәскәүме әллә? – тип һорай ҡарсыҡ.

– Юҡ, – ти Ғәлиә. – Беҙ Өфөлә йәшәйбеҙ.

– Ҡайһылай машина күп, кеше күп, ҡырмыҫҡа иләүе кеүек. Бынан сығыр юл, ҡотолор әмәл юҡтыр инде ул. Ҡарурманда аҙашҡандай аҙашырһың. Эҙләп тә тапмаҫтар.

Ҡала геүләй, ҡала ҡайнай. Бында шау-шыу, ығы-зығы, буталыш. Бында кеше мәхшәр эсендә йәшәгәндәй тойола Сәғирә ҡарсыҡҡа. Урамда, йәнәһе, саф һауала йөрөгәндә, еҫ-ҡоҫо танауына бәрелә, күңелен болғата. Үткән-һүткәндәргә текәлеп ҡарай ҙа, эс бушатырлыҡ таныш-белештәр юҡлығына бошона. Тәлғәткә иһә күрше фатирҙа йәшәгән табип асыулана:

– Ни уйлап ғүмере ауылда үткән әбейҙе бында алып килдең? Ҡала фатиры уға – таш диуар, төрмә! Бөтөнләй диуанаға әйләндерәһең бит.

Ғәлиә инәһе эргәһенән бер-нисә минутҡа ла ситкә китә алманы. Ҡарсыҡ үҙе лә уны һағалап ҡына торҙо. Көн һайын туалеттан файҙаланырға өйрәтте. Әммә инәһе гелән тышҡа, коридорға ыңғайланы, күршеләренең ишеген шаҡыны. Төндә лоджияға сығып, ҡоттарын алып бөттө. Йоҡо аралаш осоп төшһә, ғүмер буйы битәр ишетерһең, үртәлерһең. Йоҡоға һаҡ Тәлғәт ҡатынын биш-алты тапҡыр уятты:

– Тор, тор, инәйең туалет эҙләй.

Ғәлиәнең йоҡоһо ҡасты, башы әйләнде, күҙ алды ҡараңғыланды. Әллә күпме өйрәтеп маташһа ла, инәһе ҡала көнитмешенә күнегерлек түгел ине. Тора-бара быға үҙе лә инанды. Ауылдағы йортонда инәһе ҡанына, зиһененә һеңгән һиҙем менән дөм ҡараңғыла ла үҙаллы йөрөй, бында ул – тере үлек.

– Бәлки, уҡытыуҙан китерһең, өйҙә инәйеңде генә ҡарап ултырырһың. Һинең эш хаҡың да, инәйеңдең пенсияһы ла берүк, – тип ҡатынына кәңәш, өгөт биреп ҡараны Тәлғәт.

– Эш аҡсала ғынамы ни?.. Мин әле тормошомдо мәктәптән, коллегаларымдан башҡа күҙ алдымда ла килтермәйем. Өйҙән сыға алмай егерме көн эсендә үҙем ауырыуға һабыша яҙҙым.

– Улайһа, Нәрәлегә алып ҡайтырға, ҡарарға, күҙ-ҡолаҡ булырға кеше табырға тура килә инде.

* * *

Бер туған апаһы энеһе менән киленен етмеш йәшен билдәләргә тыуған еренә ҡунаҡҡа саҡырҙы шәмбе-йәкшәмбегә ҡарай. Бармайынса булмай инәһеләй үҙен ҡарап үҫтергән туғанына. Ныҡ үпкәләр. Йома көн кис Тәлғәт ҡәйнәһенең вазифалы урын биләгән улына шылтыратты. Трубканы уның ҡатыны алды.

– Хәйерле кис. Бер үтенес бар ине. Ҡәйнәмде ике көнгә генә һеҙҙә ҡалдырып торайыҡсы? Апайым юбилейына саҡырғайны.

– Юҡ, юҡ, алып ҡала алмайбыҙ. Мин үҙем ауырыйым, – тигән ҡоро тауыш ишетелде. – Ҡыҙымдың бала-сағаһының шау-шыуынан башым былай ҙа ҡатып бөткән.

Бына һиңә, мә... Бына һиңә Сәғирә ҡарсыҡ улына тиң үә хуш күргән нәфис, нәзәкәтле килен. Ҡатын ир тупрағынан яратылған, тиҙәр. Әммә ул, киреһенсә, сибәркәйенең һүҙенән сыға алмай, уның фарманы буйынса йәшәй.

Тәлғәт йәне көйөп торҙо-торҙо ла, аптырағандың көнөнән Ғәбиткә өндәшеп ҡарарға булды. Уның ҡатыны ла кире. Баштан уҡ теҙгенен ҡулға көрмәкләмәгәс, яһалдырыҡ һалмағас ни... Бәлки, имән тамырындай ирен бөтөнләй бойҙай ҡамыры итә алмағандыр... Ни тиер, һынап ҡарайыҡ.

– Һин минең «татлы сир»ҙең холҡон беләһең бит инде... Хатта үҙ туғандарын да һыйҙырмай, – тип әсенеүле тауыш менән хәбәрен теҙҙе Ғәбит.

– Беләм, беләм. Ләкин фатирыңда инәйеңә ике көнгә лә урын тапмағас, һин ниндәй ир?

– Ирлектәме ни эш! Ниңә мыҫҡыллайһың? Оят та, ҡыйын да. Тешемде ҡыҫып йәшәйем.

– Диңгеҙҙең дә төбө бар, сабырҙың да сиге бар. Алама ҡатындан дейеү пәрейе лә ҡасҡан.

– Мин дейеү пәрейе түгел шул...

Ниһайәт, Тәлғәт Сәғирә ҡарсыҡтың дөйөм ятаҡта йәшәгән ейәнен саҡырҙы. Ул шунда уҡ риза булып, ҡатыны менән Тәлғәттәргә килеп, өләсәй янында ҡалды.

Был хәл тәрән уйҙарға һалды Тәлғәтте. Әүәл килен кеше – кәм кеше, көнлөксөгә тиң кеше, тиһәләр, хәҙер бөтөнләй башҡаса. Әлбиттә, элек тә ундай күренештәр булғылаған. Юҡҡа ғына килен яһиллығына бәйле риүәйәт тыумаған.

* * *

Борон-борон заманда үҙенең яңғыҙ ғына улы менән бер ҡатын йәшәгән. Ул үҙенең һаулығын да, көсөн дә йәлләмәгән, улын әҙәм итергә, уға етемлек күрһәтмәҫкә тырышҡан. Малай бер ауырлыҡ та күрмәй үҫеп еткән. Йәше еткәс, күрше ауылдан кәләш алған.

Килен килгәс, ҡарсыҡҡа көн бөткән. Ҡартайып, тик аяҡ юлын ғына күргән ҡәйнәһен килене һыйҙырмай башлаған. Ҡарт ҡәйнә көнө-төнө эшләгән: абына-һөрөнә иҙәнен дә йыуған, һөйәлле, тарамыш ҡулдарын талдырып, көндәр буйы йылғала кер сайҡаған, төнөн ейәнен ҡараған. Ейәне уны бик яратҡан. Бер аҙым да өләсәһенән ҡалмай, әкиәттәр, йырҙар тыңлаған. Әбей ҙә ейәнен яҡын күргән, күкрәгенә ҡыҫып, күҙ йәштәрен күрһәтмәй генә илаған. Килене ажғырынып, яҡты йөҙөн дә күрһәтмәгән. Үҙ улы ла хәҙер уға ят булып күренгән. Бер саҡ әбей бөтөнләй күҙҙән яҙған. Әбейҙе алты йәшлек ейәне генә тәрбиәләгән: бит-ҡулдарына һыу һалған, тышҡа алып сыҡҡан, йәшереп кенә ашарға биргән. Ҡәйнәһенең эштән сыҡҡанын күреп, йәш ҡатын бер көн иренә:

– Әбейҙе урманға алып барып ташла, – тип бойорған.

Ире риза булмаһа ла, өгөтләй торғас, бисәһе күндергән. Шунан һуң ир урманға барып, яңғыҙ ҡайын төбөнә соҡор ҡаҙыған. Соҡорҙоң өҫтөн сыбыҡ-сабыҡ менән ҡаплай ҙа ҡайтып, инәһенә:

– Инәй, мин һине ҡоҙағыйҙарыңа ҡунаҡҡа алып барам, – ти.

Ҡунаҡҡа тигән һүҙҙе ишеткәс, малайы:

– Өләсәйем менән мин дә барам, – тип даулаша башлай. Атаһы бер ҙә риза булмай. Улы күҙ йәшен түгеп илағас, уны ла ултыртып ала. Улар урманға юл ала, килен шатланып, ҡәйнәһенең артынан көл һибеп ҡала. Теге ҡайын төбөнә килеп еткәс, егет:

– Инәй, килеп еттек, төш, – тигән.

Әбейҙең бер-ике атлауы була – соҡор эсенә төшөп тә китә. Быны күреп торған малай атаһына:

– Атай, өләсәйем соҡорға төштө бит, тиҙерәк сығар! – тип ҡысҡырып ебәрә.

Тик атаһы ашыҡмай. Көрәк ала ла инәһенә:

– Инәй, мин һине шунда күмеп китәм, – тигән.

Шул саҡ малай атаһының көрәгенә йәбешеп, йән өҙгөс тауыш менән:

– Күммә өләсәйемде! Теймә уға! Әгәр күмер булһаң, үҫкәс, үҙеңде лә ошонда күмәсәкмен! – тип ҡысҡырып иларға тотона.

Атай кеше малайҙы тыңламай, уны ситкә этеп ебәрә. Бер көрәк тупраҡ ташлауы булған – унан ап-аҡ бер күгәрсен осоп сыҡҡан. Ул ҡарт инә булған. Ул ейәненә аҡ бәхеттәр теләп, улы менән килененә ҡарғыш әйтеп, осоп киткән. Шуға ла малай бөтә ғүмере буйы бәхетле булған, мәрхәмәт белмәгән инәһе менән атаһы, ҡарт инә ҡарғышынан донъялыҡта бәхет күрмәйенсә, үлеп киткән. Инәһен рәнйетеп, ҡарғыш алған кеше йәлсемәй шул.

Ҡарсыҡты кем ҡарамағына ҡалдырыу мәсьәләһе көтмәгәндә еңел генә хәл ителде лә ҡуйҙы. Өй алдында хәбәрләшеп торғанда, Ғәлиәнең ҡыҙҙары менән йәйҙәрен бергә уйнап үҫкән Нәфисә яндарына килде лә:

– Әбейемде ҡарарға кеше эҙләйегеҙ икән, тип ишеткәйнем, хуш күрһәгеҙ, мин риза, – тине.

– Ҡыйын булмаҫмы?

– Ниңә ҡыйын булһын. Әбейем түшәктә ятмай, үҙ аяҡтарында йөрөп ята. Үҙегеҙ яҡшы беләһегеҙ, мин инәйемде лә, атайымды ла ҡараным. Өйрәнгәнмен, сабырмын, түҙермен.

Һөйләштеләр, килештеләр. Ҡарсыҡтың пенсияһынан тыш, Ғәлиә тағы ла бер-нисә мең түләйәсәген әйткәс, Нәфисә тағы ла нығыраҡ ҡыуанды. Биш-алты башмаҡ аҫрап хитланғансы, баҙарға йөрөгәнсе, бер әбейҙе ҡарау отошло, ай һайын ярты һуғым малы хаҡы кереп тора. Пенсия алған ҡарт-ҡороноң баһаһы юғары хәҙер ауыл ерендә.

* * *

Яңы йылдан һуң ҡышҡы ялда, Тәлғәт тыуған яғына ыңғайламай, Ғәлиә менән Нәрәлегә ҡәйнәһе янына ашҡынды. Хәл-әхүәлен күрерҙәр, Нәфисәне лә ун көнгә булһа ла бушандырып торорҙар. Балаларым килеп тә китмәйҙәр тип, ҡарсыҡ рәнйемәҫ, был хаҡта әсе телдәр ҙә әллә ни тел сарламаҫ. Ғүмер ҙә үҙенекен итә, ҡарсыҡты көндән-көн ҡартайта. Оло йәше әле маңлайҙағы күҙен, бурбайҙағы биҙен алмаһа ла, уртындағы тешен, башындағы һушын алды, һикегә йығыуы ла ихтимал.

– Аҙашып килеп сыҡтығыҙмы әллә? – тип ҡаршыланы Сәғирә ҡарсыҡ ҡыҙы менән кейәүен. Күк ҡабағы асылғандай, зиһене яҡтырғанда көткәндер, моғайын.

– Һине һағынып, үҙеңә тауҙай шатлыҡ алып килдек, – тине Тәлғәт ҡушҡуллап күрешеп.

Ҡарсыҡ ифрат ныҡ ҡыуанды, ни ҡылырға белмәне. Йә сәйнүккә, йә кәстрүлгә тотондо, өҫтәлгә сынаяҡтарын теҙҙе. Ғәжәп итерлек киң күңелле, алсаҡ, йомарт! Бар янында бар яҡшы, сәй янында бал яҡшы тигәндәй, Ғәлиә инәһе менән Нәфисәне тән һәм йән аҙығы ла булған күстәнәстәрҙе ауыҙ итергә ҡыҫтаны. Сәй эсеп алғас, ҡаҙан тултырып аш һалды.

Туған-тумасалар, бала-сағалар ҙа Нәрәлегә юлланғас, Тәлғәт үҙ өйөн дә йылытты, ҡар тауы яһап, һыу һибеп, ейәндәргә һырғалаҡ-шылғаяҡ яһаны. Ҡунаҡтар алмаш-тилмәш килә торҙо, ҡайта торҙо. Ғәлиә менән Тәлғәт һис тә тыңғы белмәне: һыу ташыны, мунса, мейес яҡты, аш бешерҙе, табын әҙерләне, һәр кемдең күңелен күрҙе, айырыуса Сәғирә ҡарсыҡҡа ҡәҙер-хөрмәт күрһәтте.

Ата-инәгә бала бәғер, алтын бағана булғанғалыр, Сәғирә ҡарсыҡ башҡаларға ҡарағанда үҙ балаларын яҡыныраҡ күрҙе, уларҙы нығыраҡ ҡайғыртты. Бигерәк тә өлкән улы Ғәбитте. Алтмыштан уҙһа ла әле лә Ғәбит тип өҙөлә:

– Элмәктәреңде эл, өшөрһөң.

– Йоҡа кейендең, һалҡын тейҙерерһең.

– Шарфыңды һалырға оноттоң.

– Аш – ашҡа, урыны – башҡа. Ҡаҙылығын ҡап...

Арынымы, талдымы, йәнә иҫ-һушы буталдымы, бер кис ултырғанда Сәғирә ҡарсыҡ Ғәбиткә үтә сәйер рәүештә иҫкәрмәләр яһарға тотондо:

– Һинең йөрәгең насар, башҡа араҡы эсмә. Етәр, әйҙә ҡайтайыҡ.

Төнөн өйгә ҡайтып, утты ҡабыҙғас, Ғәбит тышҡа сығырға булды.

– Ҡайҙа бараһың? – тип өтәләнде инәһе.

– Йондоҙҙар ҡарап, саф һауа һулап инәм.

– Мин дә ҡалмайым.

Сәғирә ҡарсыҡ улын йәнә ире менән бутаны. Ғәбит ауыр һуланы, зиһене томалана ла китә, тип уйланы. Мәгәр ғәжәп – ҡайһы ваҡыт әңгәмәләшеп ултырғанда бик тә мәғәнәле, уйландырырлыҡ яуаптар әйтеп ҡуя. Тәлғәт уйынсалап:

– Рәсәй батшаһы әҙәмдәрҙең ғүмерен йөҙ илле йәшкә тиклем оҙайтырға вәғәҙә итә. Яңынан етмеште һүтәрһең әле, ҡәйнәм, – ти.

– Эй кейәү, кейәү... Ныҡ ҡартайғас, ыҙалап ете йыл йәшәгәнсе, ете көн йәшәү хәйерле.

Тормош көтөлмәгән хәлһеҙ, күренешһеҙ булмайҙыр инде. Ул бер алдын, биш артын күрһәтә, тип, юҡҡа ғына әйтмәйҙәр. Туғандарын күрергә килгән Ғәбиҙә лә ҡапыл ғына хәбәр һалды:

– Мин инәйҙе йәнә алып ҡайтырға булдым. Ғәббәс тә ҡаршы түгел.

Иҫке ауыҙҙан был ниндәй яңы һүҙ, әллә яңылыш ишетәбеҙме тигәндәй, барыһы ла шаңҡыбыраҡ ҡалды. Сәбәбе ниҙә?.. Бәлки, ҡараштары үҙгәргәндер? Инәй бит, алтын һөйәк бит!

– Һеңлем, – тине Ғәлиә. – Әбейем һау ғына булһын, тип торған Нәфисә алдында уңайһыҙ бит әле. Кем әйтмешләй, килешеү – аҡсанан ҡиммәт. Нәфисә яҙға хәтле ҡараһын, унан күҙ күрер.

Ғәбиҙәләр ҡайтып китте. Ғәлиә менән Тәлғәт, Ғәбит тә юлға әҙерләнде. Сәғирә ҡарсыҡ күңелһеҙләнеп:

– Мин тағы бер үҙем ҡаламмы инде? – тине.

– Нәфисә ҡыҙың менән ҡалаһың, инәй.

– Ул минең балам түгел...

Ҡул болғап машина артынан моңһоу ғына ҡарап ҡалды Сәғирә ҡарсыҡ. Уның: «Ҡартайҙым, ҡайҙа барайым? Ҡайҙа минең хәләлем? Булһамсы ҡанатлы ҡош...» – тигәне генә Тәлғәттең ҡолағына салынды һәм ул ныҡ тетрәнеп, хис-тойғоһо ҡуҙғып, бер инәнең зарыҡҡаны тураһындағы хикәйәтте иҫенә төшөрҙө.

* * *

Борон-борон заманда йәшәгән, ти, әбей менән бабай. Булған, ти, уларҙың дүрт балаһы. Һәйбәт кенә йәшәп ятҡанда, әбей ҙә, бабай ҙа ауырыша башлаған. Оҙаҡ та ятмай бабай донъя ҡуйған. Әбейе һаман ауырый ҙа ауырый, түшәктән ҡалҡып тороп ултырыр хәле юҡ. Инәләре шундай хәлдә булһа ла, дүрт балаһының, исмаһам, береһе уны ҡарамай, көнө-төнө уйнап тик йөрөй, ти. Ҡарсыҡ һыуһап, тамағы кибеп, бер тамсы һыуға зар булып ятҡанда ла, береһе-бер килеп хәлен белмәне, ти, дүрт моңһоҙҙоң.

Көн артынан көн үткән, әбейҙең хәле көндән-көн ауырайған. Бер көндө ул хәлһеҙ генә тауыш менән балаларын саҡырып алған да:

– Балаҡайҙарым, мин күп ятмам. Донъя үҙегеҙгә ҡалыр... Шуға тиклем һыу килтереп эсереп торһағыҙсы! – тигән, инәлеп.

– Мә, эс! – тип береһе бер сүмес һыу бирә лә, инәһен онотоп, йәнә уйынға тотона.

Көҙ етә. Инәй һаман зарығып түшәктә ята. Ҡоштар теҙелешеп йылы яҡтарға китә башлай. Шундай көндәрҙең береһендә ҡарсыҡ күккә ҡарап ята-ята ла: «Мин дә ошо ҡоштар кеүек бер хәсрәтһеҙ осалһам ине... Улар осор-осорҙар ҙа берәй күл буйына ялға туҡтарҙар... Шунда туйғансы емһенеп, һыу эсеп алырҙар... Шунан тағы осоп китерҙәр,» – тип уйланды, ти. Шулай ҡоштарға ҡарап зарығып ятһа, ҡолағына шундай тауыштар ишетелгәндәй тойола:

– Кил, әйҙә беҙҙең менән! Ятма зарығып, осайыҡ бергәләшеп!

Аңғанса бының өҫтөнә бер тун килеп төшә. Инә, ауырыуын онотҡан кешеләй, ҡалҡып тороп шул тунды кейә – ҡошҡа әүерелеп, тәҙрәнән осоп сыға ла китә, ти. Донъяларын онотоп уйнап йөрөгән балаларының береһе, был хәлде күреп:

– Инәйебеҙ ҡош булып осто! – тип ҡысҡырып ебәреүгә, ҡалғандары ла иҫтәренә килә, ти.

– Инәй! Китмә, ҡалдырма беҙҙе! Мә һыу, мә һыу эс туйғансы!.. – тип, ҡайһыныһы сүмес, ҡайһыныһы күнәк тотоп инәләренең артынан йүгерҙе, ти. Инәләре туҡтаманы, ергә төшмәне, ти. Бары күк йөҙөнән:

– Һуң инде, балаҡайҙарым, бәхил булығыҙ! – тигән моңһоу тауышы ғына ҡайта, ти, балаларына.

Дүрт малай дүрт урында тәгәрәп йөрөп илаған, баштарын ташҡа бәреп, ҡанатып бөтә, ти. Тик бик тә һуң ине...

* * *

Инәйҙәрҙең ҡәҙерен беләйек, ваҡытында беләйек. Аҙаҡ үкенмәҫлек булһын, үкенмәҫлек! – тип, Тәлғәт, Урал тауҙарына, күккә бағып оран һалды. – Инә бит – һөт имеҙгән, инә бит – им, инә бит – алтын ҡанат! Ғәйептәрем булһа, зинһар өсөн, кисер мине, инәй! Кисер, ҡәйнәм! Кисерегеҙ, туғандарым!

Үҙ инәһе, Тәлғәтте йәйендәй күргән инәһе, яман сирҙән алтмыш йәшенә лә етмәй мәрхүмә булғайны. Шуға ла ул ҡәйнәһе менән ҡайныһын инәһе-атаһы һымаҡ күрҙе, йыл һайын бесәндәрен дә сапты, эҫкерттәрен дә ҡойҙо, утындарын да ярҙы, бәрәңгеләрен дә алды, башҡа эш-йомоштарын да ихлас үтәне.

Кисерелгән хәл-ваҡиғаларҙы барлап, Тәлғәт тормош-йәшәйеш, яҙмыш тураһында тәрән уйға сумды. Тәҡдир, күрәсәк һәр кемгә, яҙмышҡа төшкән өлөш. Сәғирә ҡарсыҡ, уның туғандары, балалары, Тәлғәт өсөн дә. Әҙәм заты ғаләмдең, тәбиғәттең айырылмаҫ бер бөртөгө. Фани донъяла кеше яҡшылыҡ, яманлыҡ, ауырлыҡ менән дә һынап ҡарала, һынауҙар йәнде таҙалау өсөн ебәрелә. Әле һәммәһе лә һынау үтә кеүек.

Яҡшылыҡҡа, изгелеккә, мөхәббәткә ынтылған иманлы үә инабатлы кеше генә тормош йәмен тойоп йәшәй, күңел, рух бөтөнлөгөн һаҡлап ҡала. Был донъяға һәр кем үҙенең яҙмыш юлынан үтергә килә. Хоҙай Тәғәлә ҡөҙрәте менән тыуғанһың, ерҙә нәҫелдәштәрең менән йәшәйһең икән, рәхмәтле бул, изге ғәмәлдәр ҡыл, берҙе биш итеп ғәйбәт һөйләмә, ҡотҡо таратма, ата-бабаларыңдың, үҙеңдең ҡылыҡтарың өсөн дә яуап тотҡаныңды онотма. Бер нәмә лә тиктомалдан ғына булмай. Әммә ҡәрҙәштәр иң элек үҙҙәрен уйлап, был хәҡиҡәтте төшөнөп етмәй, көнитмештә, һәр кем белһә лә, етешһеҙлектәрен бар тип тә белмәй, кемдер фәһем өсөн булғанды асыҡтан-асыҡ әйтһә, үлә яҙып үпкәләй, уны ҡан дошман күрә башлай. Халыҡ һүҙенсә, ҡарға тиреҫтән – ем, яман әҙәм емдән тиреҫ эҙләй.

Бәхетле булыр өсөн әҙәм балалары үҙҙәрен һәр саҡ ыңғай яҡҡа үҙгәртергә, эстән алтын кеүек таҙа, башҡаларға бал кеүек шифа булырға, Илаһ ҡанундары буйынса ғүмер итергә тейеш. Тәлғәттең дә төп вазифаһы – кешеләрҙең йәнен таҙалау һәм һауыҡтырыу. Хоҙай биргән ҡөҙрәт, һәләт менән уларҙың рухи донъяларын киң, хис-тойғоларын саф итеү өсөн көрәшә. Һис шикһеҙ, иң бөйөгө – Хоҙай, артабан -инәй. Ожмахҡа юл инәйҙең аяғы аҫтынан үтә. Ошо олуғ хәҡиҡәткә инанып, әле Тәлғәт кешеләрҙең мең хәжәтен үтәр, яман һүҙҙәрҙән һаҡлар, ғәйептәрен кисерер, иртән-кисен рәнйетеүгә юл ҡуймаҫ, ғүмереңә бәрәкәт бирер Салауат Кәбирә доғаһын уҡый башланы һәм «Ҡәрҙәштәремдең, атам-инәмдең, туғандарымдың үә үҙемдең гонаһтарымды ғәфү әйлә. Амин. Амин. Амин.» – тип тамамлап ҡуйҙы.

Нәҡ ошо мәлдә ниндәйҙер илаһи сың Ғәбиҙәне һиҫкәндерҙе. Үткәндә, ҡайтанан алып ҡайтам тигәндә, инәһенең: «Инде минең һеҙгә ни кәрәгем ҡалды?» – тигәне әле килеп йөрәген тағы бер тетрәтте, күҙҙәрен йәшләндерҙе. Ул медпунктҡа килгән, ҡулдарың йомшаҡ, имле, ауыртыу ҙа тоймайбыҙ, тигән рәхмәтле әбейҙәргә укол ҡаҙап бөттө лә, донъяһына ут ҡапҡандай, өйөнә йүгереп ҡайтты һәм йәһәт кенә машинаһын тоҡандырып, Нәрәлегә елдерҙе.

Сәлимйән Бәҙретдинов.

https://shonkar.com/news/-bi-t/2022-05-23/h-sr-tle-h-ter-hik-y-2814678 

Автор:
Читайте нас: