+11 °С
Болотло
Бөтә яңылыҡтар
Башҡа яңылыҡтар
10 Октябрь 2020, 23:15
Аҙаштырған болан балаһы
Артурын матур итеп кейендереп, бала арбаһын кесе өй һуҡмағынан урам буйына төшөрҙө лә, ҡайһы яҡҡа китергә белмәй, ике юл ҡаршыһында аптырап ҡалды Марфа. “Кисәге хәлде кемгә генә һөйләйем икән? Үҙемә бер нимә лә булмаҫ та ул…
Тик бына улым өсөн ҡурҡам. Артурым…” Бошоноп, уңға-һулға ҡарап алды, һәр өйҙө берәмләп күҙҙән үткәрҙе. Моңһоулыҡ хисенә уйылып китте, ҡуйы керпек осона ирекһеҙҙән йәбешкән ҡайнар йәшен үҙенә ҡарап ултырған бәләкәсенән йәшерергә тырышып йылмайҙы, ләкин йөрәгенә йәнә килеп ҡунған яңғыҙлыҡ тойғоһонан ҡотола алманы.
“Ҡара әле, уйлай башлаһаң, бындағы бөтә кеше таныш кеүек, ә бер генә туғаным да юҡ. Хатта кесерткән тамыры аша булһа ла… Кемдең тупһаһына аяҡ баҫырға, кемгә барырға?” Марфа Ҡыҙбикә апаһын бигүк борсорға теләмәне. Ниндәйҙер өмөт менән күрше урамға – беренсе кластан алып урта мәктәпте тамамлағансы бергә уҡыған Гөлнараның өйө яғына – ыңғайланы. Бала арбаһын әкрен генә келтер-келтер этеп, оло юлға йәнәш һалынған таҡыр һуҡмаҡтан аҫҡа төшә башланы.
Эйе, әхирәте уҡыуын артабан дауам итте. Тиҙҙән студенттар ауылға йәйге ялға ҡайтасаҡ. Тик Гөлнараны өйҙә тотоу еңел булмаясаҡ. Һәр йылдағыса, ул пионер лагерҙарының береһендә эшләр. “Өләсәһе менән булһа ла һөйләшеп ултырырмын, – тип уйланы Марфа, көрһөнөп. – Ул бер яҡҡа ла сығып йөрөмәй, элеккесә, йорт эшенән бушамай. Күпме ҡош-ҡорт тота – ишек алды туп-тулы! Һыйырҙары ла бар”.
Гөлнара, Гөлнара… Дуҫына уҡыу еңел бирелде. Уның елпеүе менән Марфа ла ныҡ тырышты, яҡшы билдәләр генә алды. Барыһы ла Гөлнара мәктәпте алтын миҙалға тамамлар тип уйлағайны ла… Тик шаҡ ҡатырғыс хәл булды: миҙал совхоздың бик абруйлы, бай кешеһенең ҡыҙына тапшырылды. Ә Гөлнараның аттестатында әллә ҡайҙан ике “дүртле” барлыҡҡа килгән дә ҡуйған. Физкультура һәм хеҙмәт дәрестәренән икән… Нисек кенә булмаһын, ҡыҙ бындай ғәҙелһеҙлеккә бирешмәне.
Хатта асыуын да, күрәләтә кәмһетелеүен дә белгертмәне, класташтары алдында йөҙө яҡты булды. Кисәне матур итеп үҙе алып барҙы. Ә алтын миҙал алған уҡыусы байрамда яҙа-йоҙа күренде лә, оялышынанмы икән, юғалды ла ҡуйҙы. Хатта уҡытыусыларға рәхмәт тә әйтмәне шикелле. Тәүҙә байрамда ата-әсәһе лә ултыра ине, аҙаҡ улар ҙа байрам кисәһен ҡалдырҙы…
Гөлнара өлкән апаһы янына Өфөгә юлланды. БДУ-ның сит телдәр факультетына уҡырға инде. Марфаны ла ике йыл буйы үҙе янына саҡырҙы. Тик әхирәте генә теләгенә өлгәшә – музыка уҡытыусыһы була алманы: Нюра ҡарсыҡ барыр юлды быуҙы, ҡыҙҙы үҙенән алыҫҡа ебәрергә теләмәне.
Талғын ғына ел иҫә башланы. Тулышып, бына-бына осорға торған ап-аҡ тирәк мамығы әҙ генә елпеүгә лә, еп-еңел ҡар бөртөгө кеүек, тирә-яҡты күмергә генә тора. Аяҡ аҫты, тирә-йүн аҡ яланды хәтерләтә. Үҙе янынан осоп барғандарын тоторға тырышҡан Артур үрелә-үрелә ҡулдарын болғай, әле бер, әле икенсе яҡҡа борола. Яңы сыҡҡан биш-алты ваҡ тешен күрһәтеп көлөп ебәргән була. Уны ҡарап барған Марфаның күңеле ирей, үҙе лә йылмая. Бар борсолоуҙары юҡҡа сыҡҡандай тойола.
– Артур, һине аҡ мамыҡтар ярата икән! Ана, ҡайһылай матур малай, тип яныңда өйөрөләләр. “Тот, тот!” тип талпыналар. Шулай бит, алтыным? Бына тағы төшә! Тағы…
Бала бер әсәһенә, бер елпенеп осоп барған мамыҡ остоғона ҡарап туҡтауһыҙ көлә лә көлә, үҙе арбаһынан төшөргә ынтылып, ал инде, әсәй, тигәнде белдереп, үргә һонола.
– Юҡ, юҡ, Артур, төшмәйбеҙ әле. Гөлнара апайыңдарға барғас ҡына ҡулға алырмын, яраймы? Бәлки, ул өйҙәлер. Имтиханын алдан бирһә, сыҙамай, тирәк мамығы кеүек осоп ҡайтып етә торған. Ана, уларҙың ҡапҡаһы алдында ике әбей ултыра. Береһе – Гөлнараның өләсәһе Нәфисә инәй, ә тегеһен танымайымсы. Моғайын, ҡунаҡҡа килгәндер, уларҙан кеше бер ваҡытта ла өҙөлмәй торған. Туғандары күп. Беҙҙең дә шулай яҡындарыбыҙ күп булһа, ҡайһылай һәйбәт йәшәр инек...
Килеп еткәнде һиҙепме, малай нығыраҡ тынысһыҙлана башланы.
– Ана, инәйҙәр ҙә беҙҙе күрҙе. Хәҙер, бәләкәсем, төшәбеҙ.
Нәфисә инәй күршеһенә ниҙер әйтте лә, еңел аҙымдар менән етеҙ атлап, йылмайып ҡаршы сыҡты.
– Әйҙә-әйҙә, Марфуша ҡыҙыҡайым! Ниңә бер ҙә күренмәйһең әле?
Марфаның күңеленә йылы йүгерҙе. Ул инәйҙәр менән ихласлап һаулыҡ һорашты ла урынында сыҙап ултыра алмай тыпырсынған сабыйын ергә төшөрҙө.
– Улым, һин дә өләсәйҙәрең менән һаулыҡ һораш, йә…
Малай, Ҡыҙбикә өләсәһе өйрәткәнсә, әбейҙәргә бәләкәй ҡулын һуҙҙы. Нисектер тартынып та торманы, хатта сәпәкәй итеп ҡуйҙы.
– Ана шулай, улым!
– Эй, малайың егет булып килә бит, ҡыҙым. Дүрт күҙ менән ҡарар сағың еткән: ултырып сыҙамаҫ осҡор мәле. Әйтеп тә өлгөрмәнек, ҡасты!
Ҡулдарын һелтәй-һелтәй тополдап асыҡ ҡапҡанан эскә инеп барған Артурына ҡарап, Марфа көлөп ебәрҙе. Улы ҡойроғон болғай-болғай, башын ҡырын һалып йүрмәләп килгән бәләкәй генә һорғолт көсөктө күреп ҡалған икән. Әсәһе, ҡурҡып, артынан йүгерҙе.
– Тузигыбыҙ балаларға теймәй ул, – тип тынысландырҙы Нәфисә инәй. – Дуҫлашам тип сығып килә инде.
– Кем белә, эт бит, өләсәй…
– Ҡурҡма, ҡурҡма, әйҙәгеҙ, өйгә инәйек, сәй эсеп алайыҡ. Баянан бирле тиерлек ошондабыҙ, тамаҡ кипте инде. Бер сыҡҡас, ултырҙыҡ та ултырҙыҡ…
Гөлнараның өләсәһе өтәләнеп барыһын да өйгә саҡырҙы. Аяғы аҫтында буталып, туҡтауһыҙ ҡойроғон болғаған, күҙен йымылдатып ҡараған көсөгөнә күк алъяпҡысы кеҫәһенән сығарып, йомшаҡ кәнфит һондо.
– Өйрәнеп бөткән: ошо алъяпҡысты бәйләһәм, кәнфит өмөт итә. Мә!
Көсөк кәнфитте етеҙ генә эләктереп алды ла баҡса буйындағы ҡыуаҡ эсенә инеп тә китте. Әллә тартып алырҙар тип ҡурҡты. Көлөштөләр. Көсөк артынан эйәрә биреп ҡалған Артур ҙа йылмайған булды.
– Мин, Нәфисә инәй, Гөлнара ҡайтманымы икән, тип кенә килгәйнем. Инеп тормаҫмын инде, өйҙә лә эш күп…
Марфа икенсе ҡарсыҡтан уңайһыҙланды, ят кеше алдында кәңәш һорап булмаҫ, тип уйланы. Ысынлап та, кәрәкмәҫтер… Әллә нимә уйлауы бар.
– Ҡайҙа ҡабаланаһың, Марфа? Бәпесең – яныңда. Өйөңдө берәү ҙә күтәреп алып китмәҫ. Әйҙә, әйҙә! Бына Сибайҙан апайым ҡунаҡҡа килде, бергәләп сөкөрләшеп алайыҡ. Ул да минең кеүек ғүмер баҡый мәктәптә уҡытыусы булып эшләне. Исеме – Нәсимә. Үҙең беләһең, мин башланғыс кластарҙы уҡыттым. Хәҙер икебеҙ ҙә хаҡлы ялда.
Нәсимә инәй ҙә ихлас күңелдән сәйгә саҡырҙы. Өлкән йәштә булһа ла, бик етеҙ күренде ул Марфаға.
– Әйҙә, ҡыҙым, аштан оло булма, оялма. Ана бәпесең дә инергә ынтыла.
– Гөлнара тиҙҙән ҡайтасаҡ, хаты килде. Ә башҡалар барыһы ла эштә. Әле икәүҙән-икәү генәбеҙ. Апайым, ҡала ерендә торғас, урыҫса яҡшы белә ул. Һин дә, Марфа, беҙҙеңсә һәйбәт һөйләшәһең бит. Тимербайҙарға ҙур рәхмәт инде. Ҡатыны Ҡыҙбикә лә минең менән гел башҡортса һөйләшә. Ҡәйнәһе сәсәниә булды шул. Мәңге татыу торҙолар, үрнәк алырлыҡ. Эйе, бер-береһен хөрмәт итеп, иш менән ҡуш булып йәшәнеләр.
Бында Артур үҙен иркен тотто. Әле бер, әле икенсе яҡҡа туйпанлап китергә тырышып ҡына торҙо. Әсәһе Тузик менән уйнарға ебәрмәгәс, йомшаҡ тимер селтәр эсендә туҡтауһыҙ сипылдашҡан йоморо тауыҡ себештәрен ҡулы менән өркөтөп мас булды. Тәүге тапҡыр күргәнгәлер инде, ғәжәп күңелле ине балаға.
– Инкубаторҙан алған сип-сиптәр улар. Әсәләре бында булһа, үҙеңде ҡурҡытыр ине, – тип көлдө Нәфисә инәй. Унан йомшаҡ ҡына итеп Марфаға өндәште. – Быйыл Гөлнараң диплом яҡлай бит, шуға һаман юҡ. Бөтә имтихандарын тик яҡшы билдәгә тапшырғаны хаҡында белгертте.
Һөйләшә-һөйләшә баҡса янындағы ҙур ғына аш өйөнә – аласыҡҡа – үттеләр. Йәйге эштәр ошонда башҡарыла. Икмәк бешерергә аҡ мейес тә, плитәһе өҫтөнә ҡаҙан ҡуйылған йәтеш усаҡ та, сепарат та, һыуытҡыс та бар бында. Тәҙрә төбөнә терәтелгән өҫтәл янына ултырғыстар теҙелгән. Ундағы һауыт-һаба, аҙыҡ-түлек аҡ яулыҡ менән ябылған булһа ла, йоҡа тимер батмустағы самауыр һаман йырлап, шаулап ултыра. Һүҙ һаман Гөлнара хаҡында барҙы.
– Әхирәтең, артабан уҡыйым, тип ҡаңғырта. Атаһы риза, ә әсәһе “етәр” ти. Ҡыҙ бала бит, борсола инде. Бөтәһе лә минең һүҙҙе көтә…
– Ә һеҙ, Нәфисә инәй, нисек уйлайһығыҙ һуң? – тип ҡыҙыҡһынып һораны Марфа. – Моғайын, уҡыһын, тип әйтерһегеҙ. Ғалим буласаҡ беҙҙең Гөлнара.
– Ҡаршы түгелмен үҙем дә. Хәҙерге заманда аяҡта ныҡлы баҫып торорға кәрәк. Үҙенең баһаһын белә. Яҡшы уҡый, аҡыллы. Ә килен һүҙемдән сыҡмаҫ.
Марфаның йөҙө яҡтырып китте. Өләсәһе үҙенә ризалыҡ бирҙеме ни!
– Рәхмәт, Нәфисә инәй! Гөлнара уҡыу өсөн тыуған ул.
Тәмле-татлы биреп, себештәрҙән айырып, Артурҙы ла сәйгә яйланылар. Ул, ғәҙәттәгесә, ҡаршыһында һөйләшеп ултырған әбейҙәргә ҡыҙыҡһынып, ҡара күҙҙәрен ялтыратып ҡарай. Ара-тирә көлөп тә ҡуйған була. Марфаның телде яҡшы аңлауына шатланып, Нәсимә инәй уның менән башҡортса һөйләште.
– Беҙҙең дә бөтә мәктәптәрҙә башҡорт телен уҡыта башланылар, – тине ул ҡәнәғәтлек менән. – Ҡала башлығына, тел ҡәҙерен белгәндәргә рәхмәт инде. Өй эсендә аралашыу менән генә булмай шул, ил кимәлендә лә һөйләшмәгәс… Бында, Нәфисә, ул нәмә юҡтыр инде. Һеҙҙе айырғандарына ла күпме ваҡыт үтеп китте. Балаларығыҙ ҙа икенсе булып бөттө. Ни хәл итәһең, бик йәл. Быға, әлбиттә, һеҙ ҙә, беҙ ҙә ғәйепле түгел. Бөгөн сит планетанан төшөрөлгән әҙәмдәр кеүекһегеҙ, әйтерһең, аяҡ аҫтындағы ер һеҙҙеке түгел. Уйлап ҡараһаң, шулай бит?
– Башҡортса һөйләшә белмәгәс, башҡортмо ул, тип әйтмәксеһеңдер инде, Нәсимә апай. Хаҡ һүҙ, әлбиттә. Һәр кем туған телен белергә тейеш, әгәр ҙә, һин әйткәнсә, сит планетанан төшмәһә…
Нәфисә инәй йылмайып Марфаға ҡарап алды.
– Беҙ, ҡыҙым, икәү осрашһаҡ, гел шул турала әңгәмә ҡорабыҙ, хатта бәхәсләшеп тә алабыҙ. Иң ауыр йөк уҡытыусылар иңендә шул.
Марфа улының арҡаһынан ипләп кенә һөйөп ҡуйҙы, уның шым ултырыуына аптыраны. Балаға инәйҙәрҙең башҡортса һөйләшеүе оҡшай ине шикелле.
– Һеҙҙә Артурыма ла һәйбәт. Ҡыҙбикә апай уға ла башҡорт телен өйрәтәсәк.
– Эйе, эйе, Марфуша, Нәсимә инәйең фекеренсә, бала иң тәүҙә мотлаҡ туған телен белергә тейеш. Ә беҙҙең мәктәптәрҙә, ысынлап та, башҡорт телен бөтөнләй өйрәтмәйҙәр…
Нәфисә инәй ҡунаҡтарына һөтләп сәй яһай-яһай, табындағы тәмлекәстәр менән һыйлай-һыйлай һүҙен дауам итте.
– Дөрөҫ һүҙгә яуап юҡ, апаҡайым. Мин һиңә Тимербай ҡыҙы Йәмиләкәй тураһында һөйләгәнем бар… – Нәфисә инәйҙең тауышы ҡалтырап китте. – Мин уның башҡортса аралашҡанын бер ваҡытта ла ишеткәнем булманы. Һөйләшһә, бәлки, өләсәһе менән һөйләшкәндер. Беҙҙең телдә китаптары күп ине. Уларҙы Тимербай үҙе уҡый ине шикелле. Әле лә гәзит-журнал алдыра.
Эйе, Йәмилә шартлатып, беҙҙең балалар кеүек урыҫса һөйләшеп тик йөрөнө. Яҡшы уҡыны. Өфөгә түгел, икенсе яҡҡа китте. Ә ниндәй бала ине!.. Шундай матур итеп башҡорт көйҙәрен гармунда уйнай торғайны. Ер хаҡында ҡырын һүҙ сыҡһа, сәстәре үрә торор ине. Беҙҙең берәй мәүеш малайҙы рәнйетһәләр, ҡыҙмын тип тормай, телен генә түгел, йоҙроғон да эшкә ҡушты. Хаҡлығын шулай раҫлағандыр инде. Бигерәк тура һүҙле булды шул, ҡурҡыуҙы белмәне…
– Директорға саҡыртҡандарҙыр инде атаһын, – тип көрһөндө Нәсимә инәй. – Ауыр ундай балалар менән мәктәптә.
– Атаһын бер ваҡытта ла саҡыртманылар. Ул – совхозда абруйлы кеше. Үҙен генә саҡырып, директор шым ғына ниҙер аңлата торғайны. Ҡып-ҡыҙыл булып инеп киткән ҡыҙый, тынысланып, сәйер генә йылмайып килеп сығыр ине. Минеңсә, Нәсимә апай, ниндәйҙер сәбәп менән телендә тотҡарлыҡ барлыҡҡа килгән бала күңелендә һәм, ғөмүмән, бөтәбеҙҙә лә иң беренсе башҡорт рухы тәрбиәләргә кәрәк. Юҡһа ҡайһы берәүҙәр, беҙҙең милләт ғаиләһендә үҫһә лә, башҡортса шартлатып һөйләшеп йөрөһә лә, түрә була ҡалһа, үҙе кеүектәргә ярамһаҡлана, бергәләп бүлешеп, байлығын арттырыу өсөн тыуған ерен дә һата башлай. Ишеткәнебеҙ ҙә, күргәнебеҙ ҙә бар ундай әҙәм-бәндәләрҙе. Ер-һыуын ҡоротҡандарҙың илендә лә, халҡында ла, телендә лә эше юҡ. Ә беҙ һаман, ул башҡортса һөйләшә белмәй, быныһын ҡасандыр татарса уҡытҡандар, тегеһе һөйләшкәндә урыҫ һүҙҙәрен ҡыҫтыра, тип үҙебеҙ үк тоҡомобоҙҙо ситләтәбеҙ. Телгә килгәндә, заманаһы шулай булды. Үҙең дә беләһең: алфавитты ғына ла бер быуат эсендә күпме үҙгәрттеләр бит!
Минеңсә, әйҙә, урыҫса ла һөйләшһендәр, төрөксә лә белһендәр, тик башҡорт рухлы булып ҡалһындар. Тыуған ере, халҡы бар икән, тел дә күктә аҫылынып тормаҫ – йәйғорҙай йөрәгенә төшөр кешенең… Рухлы кеше, Салауат батыр кеүек, бер ваҡытта ла еренән, халҡынан айырылмаҫ. Һатлыҡ йән булмаҫ! Мин шулай уйлайым, Нәсимә апай.
“Ҡара әле, уйлай башлаһаң, бындағы бөтә кеше таныш кеүек, ә бер генә туғаным да юҡ. Хатта кесерткән тамыры аша булһа ла… Кемдең тупһаһына аяҡ баҫырға, кемгә барырға?” Марфа Ҡыҙбикә апаһын бигүк борсорға теләмәне. Ниндәйҙер өмөт менән күрше урамға – беренсе кластан алып урта мәктәпте тамамлағансы бергә уҡыған Гөлнараның өйө яғына – ыңғайланы. Бала арбаһын әкрен генә келтер-келтер этеп, оло юлға йәнәш һалынған таҡыр һуҡмаҡтан аҫҡа төшә башланы.
Эйе, әхирәте уҡыуын артабан дауам итте. Тиҙҙән студенттар ауылға йәйге ялға ҡайтасаҡ. Тик Гөлнараны өйҙә тотоу еңел булмаясаҡ. Һәр йылдағыса, ул пионер лагерҙарының береһендә эшләр. “Өләсәһе менән булһа ла һөйләшеп ултырырмын, – тип уйланы Марфа, көрһөнөп. – Ул бер яҡҡа ла сығып йөрөмәй, элеккесә, йорт эшенән бушамай. Күпме ҡош-ҡорт тота – ишек алды туп-тулы! Һыйырҙары ла бар”.
Гөлнара, Гөлнара… Дуҫына уҡыу еңел бирелде. Уның елпеүе менән Марфа ла ныҡ тырышты, яҡшы билдәләр генә алды. Барыһы ла Гөлнара мәктәпте алтын миҙалға тамамлар тип уйлағайны ла… Тик шаҡ ҡатырғыс хәл булды: миҙал совхоздың бик абруйлы, бай кешеһенең ҡыҙына тапшырылды. Ә Гөлнараның аттестатында әллә ҡайҙан ике “дүртле” барлыҡҡа килгән дә ҡуйған. Физкультура һәм хеҙмәт дәрестәренән икән… Нисек кенә булмаһын, ҡыҙ бындай ғәҙелһеҙлеккә бирешмәне.
Хатта асыуын да, күрәләтә кәмһетелеүен дә белгертмәне, класташтары алдында йөҙө яҡты булды. Кисәне матур итеп үҙе алып барҙы. Ә алтын миҙал алған уҡыусы байрамда яҙа-йоҙа күренде лә, оялышынанмы икән, юғалды ла ҡуйҙы. Хатта уҡытыусыларға рәхмәт тә әйтмәне шикелле. Тәүҙә байрамда ата-әсәһе лә ултыра ине, аҙаҡ улар ҙа байрам кисәһен ҡалдырҙы…
Гөлнара өлкән апаһы янына Өфөгә юлланды. БДУ-ның сит телдәр факультетына уҡырға инде. Марфаны ла ике йыл буйы үҙе янына саҡырҙы. Тик әхирәте генә теләгенә өлгәшә – музыка уҡытыусыһы була алманы: Нюра ҡарсыҡ барыр юлды быуҙы, ҡыҙҙы үҙенән алыҫҡа ебәрергә теләмәне.
Талғын ғына ел иҫә башланы. Тулышып, бына-бына осорға торған ап-аҡ тирәк мамығы әҙ генә елпеүгә лә, еп-еңел ҡар бөртөгө кеүек, тирә-яҡты күмергә генә тора. Аяҡ аҫты, тирә-йүн аҡ яланды хәтерләтә. Үҙе янынан осоп барғандарын тоторға тырышҡан Артур үрелә-үрелә ҡулдарын болғай, әле бер, әле икенсе яҡҡа борола. Яңы сыҡҡан биш-алты ваҡ тешен күрһәтеп көлөп ебәргән була. Уны ҡарап барған Марфаның күңеле ирей, үҙе лә йылмая. Бар борсолоуҙары юҡҡа сыҡҡандай тойола.
– Артур, һине аҡ мамыҡтар ярата икән! Ана, ҡайһылай матур малай, тип яныңда өйөрөләләр. “Тот, тот!” тип талпыналар. Шулай бит, алтыным? Бына тағы төшә! Тағы…
Бала бер әсәһенә, бер елпенеп осоп барған мамыҡ остоғона ҡарап туҡтауһыҙ көлә лә көлә, үҙе арбаһынан төшөргә ынтылып, ал инде, әсәй, тигәнде белдереп, үргә һонола.
– Юҡ, юҡ, Артур, төшмәйбеҙ әле. Гөлнара апайыңдарға барғас ҡына ҡулға алырмын, яраймы? Бәлки, ул өйҙәлер. Имтиханын алдан бирһә, сыҙамай, тирәк мамығы кеүек осоп ҡайтып етә торған. Ана, уларҙың ҡапҡаһы алдында ике әбей ултыра. Береһе – Гөлнараның өләсәһе Нәфисә инәй, ә тегеһен танымайымсы. Моғайын, ҡунаҡҡа килгәндер, уларҙан кеше бер ваҡытта ла өҙөлмәй торған. Туғандары күп. Беҙҙең дә шулай яҡындарыбыҙ күп булһа, ҡайһылай һәйбәт йәшәр инек...
Килеп еткәнде һиҙепме, малай нығыраҡ тынысһыҙлана башланы.
– Ана, инәйҙәр ҙә беҙҙе күрҙе. Хәҙер, бәләкәсем, төшәбеҙ.
Нәфисә инәй күршеһенә ниҙер әйтте лә, еңел аҙымдар менән етеҙ атлап, йылмайып ҡаршы сыҡты.
– Әйҙә-әйҙә, Марфуша ҡыҙыҡайым! Ниңә бер ҙә күренмәйһең әле?
Марфаның күңеленә йылы йүгерҙе. Ул инәйҙәр менән ихласлап һаулыҡ һорашты ла урынында сыҙап ултыра алмай тыпырсынған сабыйын ергә төшөрҙө.
– Улым, һин дә өләсәйҙәрең менән һаулыҡ һораш, йә…
Малай, Ҡыҙбикә өләсәһе өйрәткәнсә, әбейҙәргә бәләкәй ҡулын һуҙҙы. Нисектер тартынып та торманы, хатта сәпәкәй итеп ҡуйҙы.
– Ана шулай, улым!
– Эй, малайың егет булып килә бит, ҡыҙым. Дүрт күҙ менән ҡарар сағың еткән: ултырып сыҙамаҫ осҡор мәле. Әйтеп тә өлгөрмәнек, ҡасты!
Ҡулдарын һелтәй-һелтәй тополдап асыҡ ҡапҡанан эскә инеп барған Артурына ҡарап, Марфа көлөп ебәрҙе. Улы ҡойроғон болғай-болғай, башын ҡырын һалып йүрмәләп килгән бәләкәй генә һорғолт көсөктө күреп ҡалған икән. Әсәһе, ҡурҡып, артынан йүгерҙе.
– Тузигыбыҙ балаларға теймәй ул, – тип тынысландырҙы Нәфисә инәй. – Дуҫлашам тип сығып килә инде.
– Кем белә, эт бит, өләсәй…
– Ҡурҡма, ҡурҡма, әйҙәгеҙ, өйгә инәйек, сәй эсеп алайыҡ. Баянан бирле тиерлек ошондабыҙ, тамаҡ кипте инде. Бер сыҡҡас, ултырҙыҡ та ултырҙыҡ…
Гөлнараның өләсәһе өтәләнеп барыһын да өйгә саҡырҙы. Аяғы аҫтында буталып, туҡтауһыҙ ҡойроғон болғаған, күҙен йымылдатып ҡараған көсөгөнә күк алъяпҡысы кеҫәһенән сығарып, йомшаҡ кәнфит һондо.
– Өйрәнеп бөткән: ошо алъяпҡысты бәйләһәм, кәнфит өмөт итә. Мә!
Көсөк кәнфитте етеҙ генә эләктереп алды ла баҡса буйындағы ҡыуаҡ эсенә инеп тә китте. Әллә тартып алырҙар тип ҡурҡты. Көлөштөләр. Көсөк артынан эйәрә биреп ҡалған Артур ҙа йылмайған булды.
– Мин, Нәфисә инәй, Гөлнара ҡайтманымы икән, тип кенә килгәйнем. Инеп тормаҫмын инде, өйҙә лә эш күп…
Марфа икенсе ҡарсыҡтан уңайһыҙланды, ят кеше алдында кәңәш һорап булмаҫ, тип уйланы. Ысынлап та, кәрәкмәҫтер… Әллә нимә уйлауы бар.
– Ҡайҙа ҡабаланаһың, Марфа? Бәпесең – яныңда. Өйөңдө берәү ҙә күтәреп алып китмәҫ. Әйҙә, әйҙә! Бына Сибайҙан апайым ҡунаҡҡа килде, бергәләп сөкөрләшеп алайыҡ. Ул да минең кеүек ғүмер баҡый мәктәптә уҡытыусы булып эшләне. Исеме – Нәсимә. Үҙең беләһең, мин башланғыс кластарҙы уҡыттым. Хәҙер икебеҙ ҙә хаҡлы ялда.
Нәсимә инәй ҙә ихлас күңелдән сәйгә саҡырҙы. Өлкән йәштә булһа ла, бик етеҙ күренде ул Марфаға.
– Әйҙә, ҡыҙым, аштан оло булма, оялма. Ана бәпесең дә инергә ынтыла.
– Гөлнара тиҙҙән ҡайтасаҡ, хаты килде. Ә башҡалар барыһы ла эштә. Әле икәүҙән-икәү генәбеҙ. Апайым, ҡала ерендә торғас, урыҫса яҡшы белә ул. Һин дә, Марфа, беҙҙеңсә һәйбәт һөйләшәһең бит. Тимербайҙарға ҙур рәхмәт инде. Ҡатыны Ҡыҙбикә лә минең менән гел башҡортса һөйләшә. Ҡәйнәһе сәсәниә булды шул. Мәңге татыу торҙолар, үрнәк алырлыҡ. Эйе, бер-береһен хөрмәт итеп, иш менән ҡуш булып йәшәнеләр.
Бында Артур үҙен иркен тотто. Әле бер, әле икенсе яҡҡа туйпанлап китергә тырышып ҡына торҙо. Әсәһе Тузик менән уйнарға ебәрмәгәс, йомшаҡ тимер селтәр эсендә туҡтауһыҙ сипылдашҡан йоморо тауыҡ себештәрен ҡулы менән өркөтөп мас булды. Тәүге тапҡыр күргәнгәлер инде, ғәжәп күңелле ине балаға.
– Инкубаторҙан алған сип-сиптәр улар. Әсәләре бында булһа, үҙеңде ҡурҡытыр ине, – тип көлдө Нәфисә инәй. Унан йомшаҡ ҡына итеп Марфаға өндәште. – Быйыл Гөлнараң диплом яҡлай бит, шуға һаман юҡ. Бөтә имтихандарын тик яҡшы билдәгә тапшырғаны хаҡында белгертте.
Һөйләшә-һөйләшә баҡса янындағы ҙур ғына аш өйөнә – аласыҡҡа – үттеләр. Йәйге эштәр ошонда башҡарыла. Икмәк бешерергә аҡ мейес тә, плитәһе өҫтөнә ҡаҙан ҡуйылған йәтеш усаҡ та, сепарат та, һыуытҡыс та бар бында. Тәҙрә төбөнә терәтелгән өҫтәл янына ултырғыстар теҙелгән. Ундағы һауыт-һаба, аҙыҡ-түлек аҡ яулыҡ менән ябылған булһа ла, йоҡа тимер батмустағы самауыр һаман йырлап, шаулап ултыра. Һүҙ һаман Гөлнара хаҡында барҙы.
– Әхирәтең, артабан уҡыйым, тип ҡаңғырта. Атаһы риза, ә әсәһе “етәр” ти. Ҡыҙ бала бит, борсола инде. Бөтәһе лә минең һүҙҙе көтә…
– Ә һеҙ, Нәфисә инәй, нисек уйлайһығыҙ һуң? – тип ҡыҙыҡһынып һораны Марфа. – Моғайын, уҡыһын, тип әйтерһегеҙ. Ғалим буласаҡ беҙҙең Гөлнара.
– Ҡаршы түгелмен үҙем дә. Хәҙерге заманда аяҡта ныҡлы баҫып торорға кәрәк. Үҙенең баһаһын белә. Яҡшы уҡый, аҡыллы. Ә килен һүҙемдән сыҡмаҫ.
Марфаның йөҙө яҡтырып китте. Өләсәһе үҙенә ризалыҡ бирҙеме ни!
– Рәхмәт, Нәфисә инәй! Гөлнара уҡыу өсөн тыуған ул.
Тәмле-татлы биреп, себештәрҙән айырып, Артурҙы ла сәйгә яйланылар. Ул, ғәҙәттәгесә, ҡаршыһында һөйләшеп ултырған әбейҙәргә ҡыҙыҡһынып, ҡара күҙҙәрен ялтыратып ҡарай. Ара-тирә көлөп тә ҡуйған була. Марфаның телде яҡшы аңлауына шатланып, Нәсимә инәй уның менән башҡортса һөйләште.
– Беҙҙең дә бөтә мәктәптәрҙә башҡорт телен уҡыта башланылар, – тине ул ҡәнәғәтлек менән. – Ҡала башлығына, тел ҡәҙерен белгәндәргә рәхмәт инде. Өй эсендә аралашыу менән генә булмай шул, ил кимәлендә лә һөйләшмәгәс… Бында, Нәфисә, ул нәмә юҡтыр инде. Һеҙҙе айырғандарына ла күпме ваҡыт үтеп китте. Балаларығыҙ ҙа икенсе булып бөттө. Ни хәл итәһең, бик йәл. Быға, әлбиттә, һеҙ ҙә, беҙ ҙә ғәйепле түгел. Бөгөн сит планетанан төшөрөлгән әҙәмдәр кеүекһегеҙ, әйтерһең, аяҡ аҫтындағы ер һеҙҙеке түгел. Уйлап ҡараһаң, шулай бит?
– Башҡортса һөйләшә белмәгәс, башҡортмо ул, тип әйтмәксеһеңдер инде, Нәсимә апай. Хаҡ һүҙ, әлбиттә. Һәр кем туған телен белергә тейеш, әгәр ҙә, һин әйткәнсә, сит планетанан төшмәһә…
Нәфисә инәй йылмайып Марфаға ҡарап алды.
– Беҙ, ҡыҙым, икәү осрашһаҡ, гел шул турала әңгәмә ҡорабыҙ, хатта бәхәсләшеп тә алабыҙ. Иң ауыр йөк уҡытыусылар иңендә шул.
Марфа улының арҡаһынан ипләп кенә һөйөп ҡуйҙы, уның шым ултырыуына аптыраны. Балаға инәйҙәрҙең башҡортса һөйләшеүе оҡшай ине шикелле.
– Һеҙҙә Артурыма ла һәйбәт. Ҡыҙбикә апай уға ла башҡорт телен өйрәтәсәк.
– Эйе, эйе, Марфуша, Нәсимә инәйең фекеренсә, бала иң тәүҙә мотлаҡ туған телен белергә тейеш. Ә беҙҙең мәктәптәрҙә, ысынлап та, башҡорт телен бөтөнләй өйрәтмәйҙәр…
Нәфисә инәй ҡунаҡтарына һөтләп сәй яһай-яһай, табындағы тәмлекәстәр менән һыйлай-һыйлай һүҙен дауам итте.
– Дөрөҫ һүҙгә яуап юҡ, апаҡайым. Мин һиңә Тимербай ҡыҙы Йәмиләкәй тураһында һөйләгәнем бар… – Нәфисә инәйҙең тауышы ҡалтырап китте. – Мин уның башҡортса аралашҡанын бер ваҡытта ла ишеткәнем булманы. Һөйләшһә, бәлки, өләсәһе менән һөйләшкәндер. Беҙҙең телдә китаптары күп ине. Уларҙы Тимербай үҙе уҡый ине шикелле. Әле лә гәзит-журнал алдыра.
Эйе, Йәмилә шартлатып, беҙҙең балалар кеүек урыҫса һөйләшеп тик йөрөнө. Яҡшы уҡыны. Өфөгә түгел, икенсе яҡҡа китте. Ә ниндәй бала ине!.. Шундай матур итеп башҡорт көйҙәрен гармунда уйнай торғайны. Ер хаҡында ҡырын һүҙ сыҡһа, сәстәре үрә торор ине. Беҙҙең берәй мәүеш малайҙы рәнйетһәләр, ҡыҙмын тип тормай, телен генә түгел, йоҙроғон да эшкә ҡушты. Хаҡлығын шулай раҫлағандыр инде. Бигерәк тура һүҙле булды шул, ҡурҡыуҙы белмәне…
– Директорға саҡыртҡандарҙыр инде атаһын, – тип көрһөндө Нәсимә инәй. – Ауыр ундай балалар менән мәктәптә.
– Атаһын бер ваҡытта ла саҡыртманылар. Ул – совхозда абруйлы кеше. Үҙен генә саҡырып, директор шым ғына ниҙер аңлата торғайны. Ҡып-ҡыҙыл булып инеп киткән ҡыҙый, тынысланып, сәйер генә йылмайып килеп сығыр ине. Минеңсә, Нәсимә апай, ниндәйҙер сәбәп менән телендә тотҡарлыҡ барлыҡҡа килгән бала күңелендә һәм, ғөмүмән, бөтәбеҙҙә лә иң беренсе башҡорт рухы тәрбиәләргә кәрәк. Юҡһа ҡайһы берәүҙәр, беҙҙең милләт ғаиләһендә үҫһә лә, башҡортса шартлатып һөйләшеп йөрөһә лә, түрә була ҡалһа, үҙе кеүектәргә ярамһаҡлана, бергәләп бүлешеп, байлығын арттырыу өсөн тыуған ерен дә һата башлай. Ишеткәнебеҙ ҙә, күргәнебеҙ ҙә бар ундай әҙәм-бәндәләрҙе. Ер-һыуын ҡоротҡандарҙың илендә лә, халҡында ла, телендә лә эше юҡ. Ә беҙ һаман, ул башҡортса һөйләшә белмәй, быныһын ҡасандыр татарса уҡытҡандар, тегеһе һөйләшкәндә урыҫ һүҙҙәрен ҡыҫтыра, тип үҙебеҙ үк тоҡомобоҙҙо ситләтәбеҙ. Телгә килгәндә, заманаһы шулай булды. Үҙең дә беләһең: алфавитты ғына ла бер быуат эсендә күпме үҙгәрттеләр бит!
Минеңсә, әйҙә, урыҫса ла һөйләшһендәр, төрөксә лә белһендәр, тик башҡорт рухлы булып ҡалһындар. Тыуған ере, халҡы бар икән, тел дә күктә аҫылынып тормаҫ – йәйғорҙай йөрәгенә төшөр кешенең… Рухлы кеше, Салауат батыр кеүек, бер ваҡытта ла еренән, халҡынан айырылмаҫ. Һатлыҡ йән булмаҫ! Мин шулай уйлайым, Нәсимә апай.
Сикәләре алһыулана башлаған Нәфисә ҡапыл тынып ҡалды. Ашъяулыҡты һыйпап ултырған Нәсимә апай ҙа, Марфуша ла эсер сәйен дә эсмәй уға төбәлгәйне. Артур ғына тынысһыҙланды.
– Эй-й!.. Ниңә сәйегеҙҙе һыуыттығыҙ әле? Мин ни һөйләрмен ул. Бәләкәйҙәрҙе уҡытҡан кеше шундайыраҡ була.
Нәфисә инәй күҙҙәрен сылт-сылт йомоп алды, йөрәге тулҡынланыуҙан һығылғандыр инде, күрәһең. Һыуынып өлгөргән сәйен берҙе йотоп ебәрҙе лә, көлөп, тиҙ генә башҡаларҙыҡын да яңыртып яһап бирҙе.
– Ашап-эсеп ултырығыҙ. Тартынма, Марфуша, бәпәйеңде лә онотма. Һаулыҡ-бәхет бирһен үҙенә, йүгереп кенә йөрөһөн, тиҙерәк үҫеп етһен дә егет булһын беҙҙекеләр кеүек. Айырһалар ҙа… бирешкән юҡ әле. Элекке тормошто һаман да үҙебеҙҙекеләр кеүек ҡыуалайбыҙ. Атанан күргән уҡ юныр, әсәнән күргән тун бесер, тиҙәр. Беҙҙең балаларҙан тағы Йәмилә-Гөлнаралар тыуыр әле. Ана шуға ла Өфөгә китте ҡыҙым, аралашып йәшәһен, рухын нығытһын, тим. Артабан уҡыуына ла һис ҡаршы түгелмен. Шул яҡта ҡалһа, фатихамды ла бирермен. Үҙ йортобоҙ – Оло Башҡортостан.
– Ҡыуандырҙың, Нәфисә. Һеҙҙең өйҙә лә беҙҙең журналдар ята икән…
– Уҡыйбыҙ, Нәсимә апай, “Ағиҙел”де лә, “Һәнәк”те лә, гәзиттәрҙе лә.
Марфа уларҙың һөйләшкәнен ҡыҙыҡһынып тыңланы. Күңелгә яҡын талғын моң ағылған һымаҡ ине тауыштарынан. Ҡайҙалыр алыҫта, йөрәк төбөндә, һағышҡа оҡшаған тойғо һулҡылдай башланы.
Быны ул күптән һиҙә ине, шуға ҡайһы берҙә үҙе лә аптырап ҡуя. Әле лә бына, урғылып-атылып, тирә-яҡҡа һибелеп китер төҫлө… Ҡапыл тышта малайҙарҙың көлгән тауышы яңғыраны. Тиктормаҫ Артур, ҡулдарын болғай-болғай сәбәләнеп, үҙенсә әллә ниҙәр һөйләнә-һөйләнә әсәһенең итәгенән шыуып төштө лә тупылдап ишеккә ынтылды. Барып еткәс, тотоп алмаһындар тигәндәй, артына боролоп ҡараны.
– Ҡайҙа киттең, улым? Хәҙер көсөк тешләй үҙеңде. Сыҡма.
Малай иһә ҡысҡырыш сыҡҡан яҡҡа йүгергән Тузик артынан ҡалмаҫҡа тырышып, алпан-толпан баҫып эйәрергә маташты – үҙенсә ҡасты.
Һирәк-һаяҡ рәшәткәле, таҡта ҡойма менән генә кәртәләнгән күрше баҡса эсе малай-шалай менән тулғайны. Ҡайһылары эсен тотоп һеңкелдәй-һеңкелдәй көлә, ә икенселәре асыулы йөҙ менән өндәшмәй шым ғына тора. Көрәш майҙанын хәтерләткән түңәрәк эсендә таҙа кәүҙәле бер малай, салбарын сисеп, асыҡ арт һынына яңы өҙөлгән йәш редисканы тейҙереп-тейҙереп ала ла уртала торған бәләкәй баланың битенә ырғыта. Уныһы ныҡ ҡыуана, ҡулына эләккәнде иҙеүе ысҡындырылған аҡ күлдәге эсенә ашығып тыға, ҡайһы берҙәрен ауыҙын бысрата-бысрата тиҙ генә ҡомһоҙланып ашай…
Артур шул яҡҡа сығырға теләп аяғын тыпырлата, бармағы менән төртөп малайҙарға күрһәтә, хатта, иларға етешеп, танау аҫты еүешләнеп китә. “Бер үҙе үҫкән бала йә яңғыҙлыҡты ярата, йә күрә алмай”, – тип бошоноп уйлап ҡуйҙы Марфа һәм, улының янына сүгеп, йомшаҡ сәсенән һыйпаны.
– Ярамай ул яҡҡа, балаҡайым. Күрәһеңме, бик насар ҡылана был малайҙар. Асыҡҡан баланан, бахырҡайҙан, нисек көләләр… Кем икән үҙе?
Марфа Артурын күтәреп китергә, был хәлде тиҙерәк өйҙәге инәйҙәргә белгертергә уйлағайны, өлгөрмәй ҡалды. Икенсе бер йорттоң артҡы баҡса ҡапҡаһын ярһыулы асып, ҡулдарын болғап ҡысҡыра-ҡысҡыра килгән үҙе кеүек йәш ҡатын күренде. Уның йонсоу йөҙө, ҡаҡ һөйәккә ҡалған кәүҙәһе шаҡ ҡатырлыҡ ине. Аптырауҙан ҡалтыранып киткән Марфа улын тағы ла нығыраҡ күкрәгенә ҡыҫты.
– Нисек оялмайһығыҙ?!. Ауырыу баланан ниңә шулай көләһегеҙ? Беләһегеҙ бит уның хәлен! Дошман балаһына ла күрһәтмәһен Хоҙай был ғазапты. Ул бит ғәйепле түгел сиренә. Йәлләргә кәрәк үҙен! Ә һеҙ нимә эшләйһегеҙ? Барыһын да белеп, ишетеп тораһығыҙ бит. – Ситтәрәк торған малайҙар оялыпмы, әллә бәхәскә ҡушылыуҙы урынһыҙ күрепме, тиҙ генә сығып тайҙы. Бындай хәл хужа малайҙы оторо ҡыҙҙырып ебәрҙе шикелле: екеренеп, әшәке һүҙҙәр ҡысҡырып, йоҙроғон төйгән килеш әсәгә ҡаршы атланы.
– Ул үҙе минең баҡсама редиска урларға ингән! Кем саҡырған уны? – Малай ҡулдарын бөйөрөнә ҡуйҙы. – Был – минең биләмәм! Үҙем генә хужа! Бер кемгә лә башбаштаҡлыҡ ҡылырға ирек бирмәйәсәкмен! Йөрөтмә балаңды бында! Һорауһыҙ ингәне өсөн теләһә нәмә эшләтә алам мин бурҙарҙы. Белеп ҡуй шуны, ерһеҙ хәйерсе! Ҡайҙан килдең – шунда олаҡ! Йөрөмәгеҙ бында ауыл кешеләренә ауырыу таратып!
Хужа тағы әҙәпһеҙ һүгенә башланы. Уның янында тороп ҡалған бер нисә малай ҙа, ҡулдарын һелтәп, тиҙ генә таралышты. Тегенең яңғыҙ ҡалыуы ҡатынға көс бирҙе һымаҡ: ҡара янып, устарын йоҙроғона төйгән килеш, ҡурҡыныс ҡиәфәт менән эргәһенә яҡынлашты.
– Беләһеңме нимә?! Малайыма бирелгән медсправка менән үҙеңде судҡа бирәсәкмен! – Тегенең күҙенә текәлде. – Мине оятһыҙ, әшәке һүҙҙәр менән йөҙөмдән алғаныңды, ауырыу баланан көлгәнеңде иптәштәрең күрҙе! Был беренсе тапҡыр түгел, мин һине иҫкәрттем!
Хужа малай ауыҙын ҡыйшайтты, әҙәпһеҙ итеп көлдө.
– Ә улар – минекеләр! Беҙ – йәш казактар ойошмаһы! Үҙем төҙөнөм! Мин нимә бойорам, шул буласаҡ!
– Атаман аҡыллы, башлы булырға тейеш! Ә һин кем?.. Ана баҡса буйында, балаһын ҡосаҡлап, минең кеүек әсә тора. Ул шаһит был ҡылығыңа!
Марфа үҙе лә һиҙмәҫтән баш ҡаҡты, асығыраҡ яҡҡа сығып торҙо. Әсәһенең ҡыланышын Артур ҙа ҡабатланы: асыулы йөҙөн күрһәтте.
– Ана күрҙеңме? Мин бер үҙем түгел, яңғыҙ йәшәмәйем был ерҙә!
Йәш ҡатын илап торған малайын йыуатырға тотондо, яулығын сисеп, бысраҡ ауыҙын һөрттө, ҡулындағы редискаларының бөртөгөн дә ҡалдырмай, ҡәһәрләнеп ергә быраҡтырҙы, хатта тибеп осорҙо.
– Тағы берҙе генә көлөп ҡара! Көлкөңдө яңыртырмын!
– Һеҙ... Ә ниңә беҙ психтар менән йәшәргә тейеш? Кешеләр араһында урын юҡ һеҙгә! Әҙәм ҡалдыҡтары! Юғалығыҙ күҙемдән! Кем һеҙҙе бында ҡунаҡҡа саҡырҙы, тоҡомоғоҙ ҡайҙа, килмешәк-ишәктәр?!.
Марфаның был күренешкә иҫ-аҡылы китте. “Ҡунаҡ беҙҙеке булһа, берәй ваҡыт күргән булыр инем. Тимәк, ҡайҙандыр килгән”, – тип уйланы.
Илап торған малай ниңәлер ҡапыл тартыша башланы. Әсәһе уны күтәреп алды ла, күперекләнгән ауыҙының шайығын тиҙерәк һөртә-һөртә, баҡсанан сығып китергә ашыҡты. Бер аҙҙан үҙенең һулҡылдап илағаны ишетелде.
– Ә һин нимә ҡарап тораһың?! – тип ҡысҡырҙы хужа малай, Марфа яғына тексәйеп. – Әллә алйоттарға туғанлығың бармы? Психтар сығып киткәнсе һерәйеп торҙоң. Судьяға уҡып ҡайттыңмы әллә? Бар яҡла, больницаға һал, арт яғыңдан килә торған булһа! Ундайҙарға бер генә юл – бер генә укол етә теге яҡҡа!
Марфаның асыуы әлеге йәш ҡатындың ярһыуына барып тоташты. Ул, үҙе лә һиҙмәҫтән, ғүмерендә беренсе тапҡыр ҡоймаға “ласҡ” итеп төкөрөп ебәрҙе.
– Тфү, полицай!..
Әсәһенең ҡыланышын күргән Артур ҙа быны ҡабатланы, иренен ҡабартты.
Был малайҙы бөтәһе лә белә ине. “Мин – казак тоҡомо!” – тип маһайып, үҙе кеүектәрҙән төркөм төҙөп алды. “Полицай” тигән ҡушаматты кем таҡҡандыр – билдәһеҙ. Башта ул исем оҡшаһа ла, аҙаҡ йәнен көйҙөрҙө малайҙың. Ишетһә, һуғышырға тотондо. Башта был атамандың “хәрби” командаһында дуҫтары арыу уҡ ине, һуңынан һирәгәйгәндән-һирәгәйҙе. Ни өсөн тигәндә, ошоға тиклем бер бөтөн булып аралашып йөрөгән ауыл балалары төркөмдәргә айырыла башлағайны. Бәрелештәр ҙә булды. Был күренеш ата-әсәне һағайтты, улар малайҙарын тыйҙы, ҡатнаштырманы.
Әле иһә “полицай” таш алды ла, Марфалар яғына төбәп, бар көсөнә киҙәнеп, тондороп ебәрҙе. Тейҙерә алмағас, тирә-яғына ҡарана-ҡарана икенсеһен эҙләргә тотондо. Тапмағас, бер түгел, ике йоҙроғон төйөп, ажғырып тороп ҡалды.
– Ниндәй тауыш сыҡты, ҡыҙым, оҙаҡлап киттең, – тип ҡаршы алды уны Нәфисә инәй, – сәйеңде лә эсеп бөтмәнең.
Марфа күргәндәрен һөйләп биргәс, Нәфисә инәй ауыр көрһөндө.
– Мин кисә генә Нәсимә инәйеңә шул ауырыу малай тураһында һөйләгәйнем. Үҙен күрһәм, йөрәгем өҙөлөп, һығылып-һығылып китә… Башҡа ҡабатланмаһын инде ундай афәт. Хоҙайҡайым, Үҙең һаҡла. Боронғо ҙур башҡорт ауылдарын ҡапыл үлем йотто шул… Бер ниндәй ярҙам күрмәй, ҡоро һөйәген һөйрәп, беҙҙең яҡтарға таралды халыҡ. Ҡанын да, сыҡмай ҡалған йәндәрен дә тартып, үҙ иттек үҙебеҙҙекеләрҙе. Ә теге “полицай” – пионерияның бөтөү һөҙөмтәһе. Тимур командаһы ла юҡ бит хәҙер мәктәптә, башҡа төрҙәре лә. Шуға ошондайҙары ҡалҡа. “Атанан күргән – уҡ юнған”, тиҙәр бит беҙҙә. Ололары шулай ҡылана башлағас…
Марфа һүҙҙең нимә тураһында барғанын аңламаны, инәйҙәрҙең сер йомғағын һүтеүен түҙемһеҙләнеп көттө. Артур ҙа, әсәһенең тубығында бәүелеп, бер аҙ шымғандай булды.
– Эйе, ағас башы шаулаһа, урманда тыныслыҡ бөтә. Ниндәй генә партияларға бүленмәнеләр, илде туҙҙырып… Балалар күрә, шунан үрнәк ала.
Инәйҙәр, бергәләп сәй һауыттарын йыуып, һөртә башланы. Марфа ҡыйыуһыҙ ғына йәш ҡатын тураһында һорашты.
– Малайының ауырыу икәне күренеп тора… Әллә тыумыштанмы?
Инәйҙәр икеһе бергә ауыр көрһөндө.
– Эй, ҡыҙым, ул ҡатындың күргәнен башҡа берәүгә лә күрһәтмәһен. Аяныслы хәл был. Алтмышҡа етмәйенсә атаһы, аҙаҡ әсәһе анау яман шештән үлеп китте. Улар торған яҡта, атом тигән нәмә шартлаған саҡта, ҡыҙҙың әсәһе ҡорһаҡта булған. Ә беҙҙең ауылға Зәйтүнә ошо ғәрип балаһы менән быйыл ғына күсеп килде. Кеше башына төшкән бөтә ҡаза шул үлемесле болғаҡтан инде. Ҡәһәр һуҡһын ул атом тигәндәрен, кеше үҙ башына булдырған бит. Һуңғы шартлауҙа Ҡарасәй күле ағыулы ҡара туҫтаҡҡа әүерелгән, тиҙәр. Үҙең уйлап ҡара... Өсөнсө быуынға ла ҡулын һуҙған атом шәүләһе!
Марфа йәш ҡатындың фажиғәһен аңланы, тәненә ҡайнар боҫ бәрелгәндәй булып, улын тағы ла нығыраҡ үҙенә тартты, сәсенән үбеп-үбеп алды.
– Был шартлау хаҡында үҙҙәре күрмәгән, ҡайғы кисермәгән халыҡтан башҡа берәү ҙә белергә тейеш булмаған икән… Ҡаты сер төйөлгән башҡалар өсөн, ләкин, энә тоҡто барыбер тишә тигәндәй, ҡасан булһа ла беленә шул.
– Эйе, ишетелде, Нәсимә апай, һиҙҙек барыбер. Таралғандарҙың ашарына ашы, кейергә кейеме, торорға торлағы булманы. Халыҡтың үҙенә төштө бөтә ауырлыҡ, бигерәк тә беҙҙекеләргә. Ҡырҙан күсеп килгәндәр кире ҡайтты ла китте, тыуған ере шул тирәлә булғандар иһә әле булһа ағыу йотоп йәшәй бирә. Ә был йәш ҡатын әсәһе менән бында күсеп килде, атайҙары вафат булғас. Йәлләнек, һыйындырҙыҡ, донъя кәрәк-ярағы өләштек. Рәхмәт инде үҙебеҙҙең оҫта ҡуллы Тимербай ҡустыға: ҡулында булмаған нәмәләрҙе табып, бер ҡарт әбейҙән ҡалған иҫке йортто яңы кеүек итеп йүнәтеп бирҙе.
Мин Зәйтүнәнең әсәһенең йөҙөндә бер тапҡыр ҙа йылмайыу күрмәнем… Эй, йөрәгенә һыймаған ҡара ҡайғынан ниндәй шатлыҡ нуры тыуһын инде? Йылы мөнәсәбәткә мохтаж бит улар. Ауылдары шартлау сыҡҡан урындан алыҫ булмаған шул. Минең ныҡ ҡатын икәнемде күреп, бер кемгә лә атом серен асмаҫымды аңлап, илай-илай быуылып, ҡыҙын яңғыҙ ҡалдырмауҙы үтенеп һөйләгәйне үҙенең ҡайғы-хәсрәтен бахыр мәрхүмә… Әсәһе баҡыйлыҡҡа күскәс, үле ҡиәфәткә ингәйне Зәйтүнә лә. Беҙ уны ташламаныҡ, һәр саҡ янында булдыҡ.
– Эй-й!.. Ниңә сәйегеҙҙе һыуыттығыҙ әле? Мин ни һөйләрмен ул. Бәләкәйҙәрҙе уҡытҡан кеше шундайыраҡ була.
Нәфисә инәй күҙҙәрен сылт-сылт йомоп алды, йөрәге тулҡынланыуҙан һығылғандыр инде, күрәһең. Һыуынып өлгөргән сәйен берҙе йотоп ебәрҙе лә, көлөп, тиҙ генә башҡаларҙыҡын да яңыртып яһап бирҙе.
– Ашап-эсеп ултырығыҙ. Тартынма, Марфуша, бәпәйеңде лә онотма. Һаулыҡ-бәхет бирһен үҙенә, йүгереп кенә йөрөһөн, тиҙерәк үҫеп етһен дә егет булһын беҙҙекеләр кеүек. Айырһалар ҙа… бирешкән юҡ әле. Элекке тормошто һаман да үҙебеҙҙекеләр кеүек ҡыуалайбыҙ. Атанан күргән уҡ юныр, әсәнән күргән тун бесер, тиҙәр. Беҙҙең балаларҙан тағы Йәмилә-Гөлнаралар тыуыр әле. Ана шуға ла Өфөгә китте ҡыҙым, аралашып йәшәһен, рухын нығытһын, тим. Артабан уҡыуына ла һис ҡаршы түгелмен. Шул яҡта ҡалһа, фатихамды ла бирермен. Үҙ йортобоҙ – Оло Башҡортостан.
– Ҡыуандырҙың, Нәфисә. Һеҙҙең өйҙә лә беҙҙең журналдар ята икән…
– Уҡыйбыҙ, Нәсимә апай, “Ағиҙел”де лә, “Һәнәк”те лә, гәзиттәрҙе лә.
Марфа уларҙың һөйләшкәнен ҡыҙыҡһынып тыңланы. Күңелгә яҡын талғын моң ағылған һымаҡ ине тауыштарынан. Ҡайҙалыр алыҫта, йөрәк төбөндә, һағышҡа оҡшаған тойғо һулҡылдай башланы.
Быны ул күптән һиҙә ине, шуға ҡайһы берҙә үҙе лә аптырап ҡуя. Әле лә бына, урғылып-атылып, тирә-яҡҡа һибелеп китер төҫлө… Ҡапыл тышта малайҙарҙың көлгән тауышы яңғыраны. Тиктормаҫ Артур, ҡулдарын болғай-болғай сәбәләнеп, үҙенсә әллә ниҙәр һөйләнә-һөйләнә әсәһенең итәгенән шыуып төштө лә тупылдап ишеккә ынтылды. Барып еткәс, тотоп алмаһындар тигәндәй, артына боролоп ҡараны.
– Ҡайҙа киттең, улым? Хәҙер көсөк тешләй үҙеңде. Сыҡма.
Малай иһә ҡысҡырыш сыҡҡан яҡҡа йүгергән Тузик артынан ҡалмаҫҡа тырышып, алпан-толпан баҫып эйәрергә маташты – үҙенсә ҡасты.
Һирәк-һаяҡ рәшәткәле, таҡта ҡойма менән генә кәртәләнгән күрше баҡса эсе малай-шалай менән тулғайны. Ҡайһылары эсен тотоп һеңкелдәй-һеңкелдәй көлә, ә икенселәре асыулы йөҙ менән өндәшмәй шым ғына тора. Көрәш майҙанын хәтерләткән түңәрәк эсендә таҙа кәүҙәле бер малай, салбарын сисеп, асыҡ арт һынына яңы өҙөлгән йәш редисканы тейҙереп-тейҙереп ала ла уртала торған бәләкәй баланың битенә ырғыта. Уныһы ныҡ ҡыуана, ҡулына эләккәнде иҙеүе ысҡындырылған аҡ күлдәге эсенә ашығып тыға, ҡайһы берҙәрен ауыҙын бысрата-бысрата тиҙ генә ҡомһоҙланып ашай…
Артур шул яҡҡа сығырға теләп аяғын тыпырлата, бармағы менән төртөп малайҙарға күрһәтә, хатта, иларға етешеп, танау аҫты еүешләнеп китә. “Бер үҙе үҫкән бала йә яңғыҙлыҡты ярата, йә күрә алмай”, – тип бошоноп уйлап ҡуйҙы Марфа һәм, улының янына сүгеп, йомшаҡ сәсенән һыйпаны.
– Ярамай ул яҡҡа, балаҡайым. Күрәһеңме, бик насар ҡылана был малайҙар. Асыҡҡан баланан, бахырҡайҙан, нисек көләләр… Кем икән үҙе?
Марфа Артурын күтәреп китергә, был хәлде тиҙерәк өйҙәге инәйҙәргә белгертергә уйлағайны, өлгөрмәй ҡалды. Икенсе бер йорттоң артҡы баҡса ҡапҡаһын ярһыулы асып, ҡулдарын болғап ҡысҡыра-ҡысҡыра килгән үҙе кеүек йәш ҡатын күренде. Уның йонсоу йөҙө, ҡаҡ һөйәккә ҡалған кәүҙәһе шаҡ ҡатырлыҡ ине. Аптырауҙан ҡалтыранып киткән Марфа улын тағы ла нығыраҡ күкрәгенә ҡыҫты.
– Нисек оялмайһығыҙ?!. Ауырыу баланан ниңә шулай көләһегеҙ? Беләһегеҙ бит уның хәлен! Дошман балаһына ла күрһәтмәһен Хоҙай был ғазапты. Ул бит ғәйепле түгел сиренә. Йәлләргә кәрәк үҙен! Ә һеҙ нимә эшләйһегеҙ? Барыһын да белеп, ишетеп тораһығыҙ бит. – Ситтәрәк торған малайҙар оялыпмы, әллә бәхәскә ҡушылыуҙы урынһыҙ күрепме, тиҙ генә сығып тайҙы. Бындай хәл хужа малайҙы оторо ҡыҙҙырып ебәрҙе шикелле: екеренеп, әшәке һүҙҙәр ҡысҡырып, йоҙроғон төйгән килеш әсәгә ҡаршы атланы.
– Ул үҙе минең баҡсама редиска урларға ингән! Кем саҡырған уны? – Малай ҡулдарын бөйөрөнә ҡуйҙы. – Был – минең биләмәм! Үҙем генә хужа! Бер кемгә лә башбаштаҡлыҡ ҡылырға ирек бирмәйәсәкмен! Йөрөтмә балаңды бында! Һорауһыҙ ингәне өсөн теләһә нәмә эшләтә алам мин бурҙарҙы. Белеп ҡуй шуны, ерһеҙ хәйерсе! Ҡайҙан килдең – шунда олаҡ! Йөрөмәгеҙ бында ауыл кешеләренә ауырыу таратып!
Хужа тағы әҙәпһеҙ һүгенә башланы. Уның янында тороп ҡалған бер нисә малай ҙа, ҡулдарын һелтәп, тиҙ генә таралышты. Тегенең яңғыҙ ҡалыуы ҡатынға көс бирҙе һымаҡ: ҡара янып, устарын йоҙроғона төйгән килеш, ҡурҡыныс ҡиәфәт менән эргәһенә яҡынлашты.
– Беләһеңме нимә?! Малайыма бирелгән медсправка менән үҙеңде судҡа бирәсәкмен! – Тегенең күҙенә текәлде. – Мине оятһыҙ, әшәке һүҙҙәр менән йөҙөмдән алғаныңды, ауырыу баланан көлгәнеңде иптәштәрең күрҙе! Был беренсе тапҡыр түгел, мин һине иҫкәрттем!
Хужа малай ауыҙын ҡыйшайтты, әҙәпһеҙ итеп көлдө.
– Ә улар – минекеләр! Беҙ – йәш казактар ойошмаһы! Үҙем төҙөнөм! Мин нимә бойорам, шул буласаҡ!
– Атаман аҡыллы, башлы булырға тейеш! Ә һин кем?.. Ана баҡса буйында, балаһын ҡосаҡлап, минең кеүек әсә тора. Ул шаһит был ҡылығыңа!
Марфа үҙе лә һиҙмәҫтән баш ҡаҡты, асығыраҡ яҡҡа сығып торҙо. Әсәһенең ҡыланышын Артур ҙа ҡабатланы: асыулы йөҙөн күрһәтте.
– Ана күрҙеңме? Мин бер үҙем түгел, яңғыҙ йәшәмәйем был ерҙә!
Йәш ҡатын илап торған малайын йыуатырға тотондо, яулығын сисеп, бысраҡ ауыҙын һөрттө, ҡулындағы редискаларының бөртөгөн дә ҡалдырмай, ҡәһәрләнеп ергә быраҡтырҙы, хатта тибеп осорҙо.
– Тағы берҙе генә көлөп ҡара! Көлкөңдө яңыртырмын!
– Һеҙ... Ә ниңә беҙ психтар менән йәшәргә тейеш? Кешеләр араһында урын юҡ һеҙгә! Әҙәм ҡалдыҡтары! Юғалығыҙ күҙемдән! Кем һеҙҙе бында ҡунаҡҡа саҡырҙы, тоҡомоғоҙ ҡайҙа, килмешәк-ишәктәр?!.
Марфаның был күренешкә иҫ-аҡылы китте. “Ҡунаҡ беҙҙеке булһа, берәй ваҡыт күргән булыр инем. Тимәк, ҡайҙандыр килгән”, – тип уйланы.
Илап торған малай ниңәлер ҡапыл тартыша башланы. Әсәһе уны күтәреп алды ла, күперекләнгән ауыҙының шайығын тиҙерәк һөртә-һөртә, баҡсанан сығып китергә ашыҡты. Бер аҙҙан үҙенең һулҡылдап илағаны ишетелде.
– Ә һин нимә ҡарап тораһың?! – тип ҡысҡырҙы хужа малай, Марфа яғына тексәйеп. – Әллә алйоттарға туғанлығың бармы? Психтар сығып киткәнсе һерәйеп торҙоң. Судьяға уҡып ҡайттыңмы әллә? Бар яҡла, больницаға һал, арт яғыңдан килә торған булһа! Ундайҙарға бер генә юл – бер генә укол етә теге яҡҡа!
Марфаның асыуы әлеге йәш ҡатындың ярһыуына барып тоташты. Ул, үҙе лә һиҙмәҫтән, ғүмерендә беренсе тапҡыр ҡоймаға “ласҡ” итеп төкөрөп ебәрҙе.
– Тфү, полицай!..
Әсәһенең ҡыланышын күргән Артур ҙа быны ҡабатланы, иренен ҡабартты.
Был малайҙы бөтәһе лә белә ине. “Мин – казак тоҡомо!” – тип маһайып, үҙе кеүектәрҙән төркөм төҙөп алды. “Полицай” тигән ҡушаматты кем таҡҡандыр – билдәһеҙ. Башта ул исем оҡшаһа ла, аҙаҡ йәнен көйҙөрҙө малайҙың. Ишетһә, һуғышырға тотондо. Башта был атамандың “хәрби” командаһында дуҫтары арыу уҡ ине, һуңынан һирәгәйгәндән-һирәгәйҙе. Ни өсөн тигәндә, ошоға тиклем бер бөтөн булып аралашып йөрөгән ауыл балалары төркөмдәргә айырыла башлағайны. Бәрелештәр ҙә булды. Был күренеш ата-әсәне һағайтты, улар малайҙарын тыйҙы, ҡатнаштырманы.
Әле иһә “полицай” таш алды ла, Марфалар яғына төбәп, бар көсөнә киҙәнеп, тондороп ебәрҙе. Тейҙерә алмағас, тирә-яғына ҡарана-ҡарана икенсеһен эҙләргә тотондо. Тапмағас, бер түгел, ике йоҙроғон төйөп, ажғырып тороп ҡалды.
– Ниндәй тауыш сыҡты, ҡыҙым, оҙаҡлап киттең, – тип ҡаршы алды уны Нәфисә инәй, – сәйеңде лә эсеп бөтмәнең.
Марфа күргәндәрен һөйләп биргәс, Нәфисә инәй ауыр көрһөндө.
– Мин кисә генә Нәсимә инәйеңә шул ауырыу малай тураһында һөйләгәйнем. Үҙен күрһәм, йөрәгем өҙөлөп, һығылып-һығылып китә… Башҡа ҡабатланмаһын инде ундай афәт. Хоҙайҡайым, Үҙең һаҡла. Боронғо ҙур башҡорт ауылдарын ҡапыл үлем йотто шул… Бер ниндәй ярҙам күрмәй, ҡоро һөйәген һөйрәп, беҙҙең яҡтарға таралды халыҡ. Ҡанын да, сыҡмай ҡалған йәндәрен дә тартып, үҙ иттек үҙебеҙҙекеләрҙе. Ә теге “полицай” – пионерияның бөтөү һөҙөмтәһе. Тимур командаһы ла юҡ бит хәҙер мәктәптә, башҡа төрҙәре лә. Шуға ошондайҙары ҡалҡа. “Атанан күргән – уҡ юнған”, тиҙәр бит беҙҙә. Ололары шулай ҡылана башлағас…
Марфа һүҙҙең нимә тураһында барғанын аңламаны, инәйҙәрҙең сер йомғағын һүтеүен түҙемһеҙләнеп көттө. Артур ҙа, әсәһенең тубығында бәүелеп, бер аҙ шымғандай булды.
– Эйе, ағас башы шаулаһа, урманда тыныслыҡ бөтә. Ниндәй генә партияларға бүленмәнеләр, илде туҙҙырып… Балалар күрә, шунан үрнәк ала.
Инәйҙәр, бергәләп сәй һауыттарын йыуып, һөртә башланы. Марфа ҡыйыуһыҙ ғына йәш ҡатын тураһында һорашты.
– Малайының ауырыу икәне күренеп тора… Әллә тыумыштанмы?
Инәйҙәр икеһе бергә ауыр көрһөндө.
– Эй, ҡыҙым, ул ҡатындың күргәнен башҡа берәүгә лә күрһәтмәһен. Аяныслы хәл был. Алтмышҡа етмәйенсә атаһы, аҙаҡ әсәһе анау яман шештән үлеп китте. Улар торған яҡта, атом тигән нәмә шартлаған саҡта, ҡыҙҙың әсәһе ҡорһаҡта булған. Ә беҙҙең ауылға Зәйтүнә ошо ғәрип балаһы менән быйыл ғына күсеп килде. Кеше башына төшкән бөтә ҡаза шул үлемесле болғаҡтан инде. Ҡәһәр һуҡһын ул атом тигәндәрен, кеше үҙ башына булдырған бит. Һуңғы шартлауҙа Ҡарасәй күле ағыулы ҡара туҫтаҡҡа әүерелгән, тиҙәр. Үҙең уйлап ҡара... Өсөнсө быуынға ла ҡулын һуҙған атом шәүләһе!
Марфа йәш ҡатындың фажиғәһен аңланы, тәненә ҡайнар боҫ бәрелгәндәй булып, улын тағы ла нығыраҡ үҙенә тартты, сәсенән үбеп-үбеп алды.
– Был шартлау хаҡында үҙҙәре күрмәгән, ҡайғы кисермәгән халыҡтан башҡа берәү ҙә белергә тейеш булмаған икән… Ҡаты сер төйөлгән башҡалар өсөн, ләкин, энә тоҡто барыбер тишә тигәндәй, ҡасан булһа ла беленә шул.
– Эйе, ишетелде, Нәсимә апай, һиҙҙек барыбер. Таралғандарҙың ашарына ашы, кейергә кейеме, торорға торлағы булманы. Халыҡтың үҙенә төштө бөтә ауырлыҡ, бигерәк тә беҙҙекеләргә. Ҡырҙан күсеп килгәндәр кире ҡайтты ла китте, тыуған ере шул тирәлә булғандар иһә әле булһа ағыу йотоп йәшәй бирә. Ә был йәш ҡатын әсәһе менән бында күсеп килде, атайҙары вафат булғас. Йәлләнек, һыйындырҙыҡ, донъя кәрәк-ярағы өләштек. Рәхмәт инде үҙебеҙҙең оҫта ҡуллы Тимербай ҡустыға: ҡулында булмаған нәмәләрҙе табып, бер ҡарт әбейҙән ҡалған иҫке йортто яңы кеүек итеп йүнәтеп бирҙе.
Мин Зәйтүнәнең әсәһенең йөҙөндә бер тапҡыр ҙа йылмайыу күрмәнем… Эй, йөрәгенә һыймаған ҡара ҡайғынан ниндәй шатлыҡ нуры тыуһын инде? Йылы мөнәсәбәткә мохтаж бит улар. Ауылдары шартлау сыҡҡан урындан алыҫ булмаған шул. Минең ныҡ ҡатын икәнемде күреп, бер кемгә лә атом серен асмаҫымды аңлап, илай-илай быуылып, ҡыҙын яңғыҙ ҡалдырмауҙы үтенеп һөйләгәйне үҙенең ҡайғы-хәсрәтен бахыр мәрхүмә… Әсәһе баҡыйлыҡҡа күскәс, үле ҡиәфәткә ингәйне Зәйтүнә лә. Беҙ уны ташламаныҡ, һәр саҡ янында булдыҡ.
Автор: Айһылыу ЙӘҒӘФӘРОВА
фото Т.Роза
Читайте нас:
© 2020-2024 Сайт издания "Даирә" Копирование информации сайта разрешено только с письменного согласия администрации.
Телефон
8(34765) 2-32-85
Электрон почта
Адресы
РБ Кармаскалинский район, с. Кармаскалы, переулок Речной , 7
Реклама хеҙмәте
83476523285
Редакция
83476523266
Ҡабул итеү бүлмәһе
83476523285
Хеҙмәттәшлек
83476523285
Кадрҙар бүлеге
83476523266