Ҡалғым килә һеҙҙең арала...

Шағир Ирек Кинйәбулатовтың тыуыуына – 85 йыл

Ҡалғым килә һеҙҙең арала...

Эй, кешеләр, һеҙгә ашығамын,

Бармы икән миндә эшегеҙ?

Мин бит һеҙһеҙ бер кем түгел ерҙә,

Мин бит кеше түгел кешеһеҙ...

Бар шатлығым һеҙҙең менән бергә,

Бергә булһам – ҡайғым тарала.

Һәр саҡ сарсап осрашыуҙар көтәм,

Ҡалғым килә һеҙҙең арала...

Яҡташыбыҙ Ирек Кинйәбулатовты танылған шағир иткән, Рәми Ғарипо­втың «Минең Ирегем» тип танытҡан байтаҡ аҫыл шиғырҙары бар. Әммә миңә ошо “Эй, кешеләр, һеҙгә ашыға­мын” әҫәре айырыуса яҡын, сөнки унда һөйөклө шағирымдың, яҡын дуҫымдың бар ижади һәм шәхсән йөҙ-һыҙаты асыҡ сағыла. Был поэтик манифестация әллә ҡайҙан уҡ «Мин – Ирек!» тип ҡысҡырып торған кеүек. Ваҡыт тәгәрмәсе йылдамыраҡ әйләнә барған һайын, шиғыр миңә ҡәҙер­лерәк була бара...

Ирек Кинйәбулатов 1938 йылдың 15 июлендә Ҡырмыҫҡалы районының Абдулла ауылында тыуа, Иҫке Бәпестә урта мәктәпте тамамлай. Буласаҡ шағир-трибун, шағир-патриот дүрт йыл Ҡара диңгеҙ флотында крейсер рулевойҙары командаһының старши­наһы була. Демобилизацияланған ма­трос, капитан-лейтенант дәрәжәһенә етеп, диңгеҙ романтикаһына тоғро ҡала, шиғырҙарында океан шауы тын­май. Мәҫәлән:

...Мин тельняшка кейеп йәшлегемдә

Күпме даръя кистем ер буйлап.

Йөрәккенәм әллә нишләп китте

Шул йылдарҙы тағы бер уйлап.

(«Тельняшка»)

Ирек Кинйәбулатовтың шиғриәте бар булмышы менән донъя именлеге, ил тыныслығы, кешеләрҙең хәүеф-хәтәрһеҙ йәшәүе, иртәгә өмөт-ыша­ныс рухы менән һуғарылған. Әле БДУ-ның тарих һәм филология факультеты студенты дәүерендә үк, диңгеҙ сирҡа­нысы алған шағир, шиғриәт даръяһы­на сирҡанысһыҙ – ҡәләм шымартыу осорон кисермәй, үҙ тауышы менән килеп инде. Уның ижадын тикше­реүселәр һәр ваҡыт бына ошо шиғырға иғтибар итә:

...Ураҡ өҫтө,

Әсәй арыш ура.

Әҙер кеүек осоп үтергә.

Төш алдынан хат ташыусы беҙгә

Әллә ниндәй хәбәр килтергән,

Урған арышмы ни, ауҙы әсәй,

Их, мин ғәмһеҙ, ниңә белмәнем,

Ә шулай ҙа әсәм ҡулдарынан

Осоп киткән хатты эҙләнем.

Таптым.

Уны иң яҡыным күреп,

Ҡулды йәйеп, ергә йығылдым...

Ҡамыллы ҡыл шул саҡ атайымдың

Яңаҡтары төҫлө тойолдо.

(«Баҫыу юлы»)

Шағирға, бихисап ҡәләмдәштәре кеүек, атай төҫөн, ярҙам-хәстәрен күреп үҫеү яҙманы, яу яланында ул батырҙарса һәләк булды. Әммә шағир Лотфый Кинйәбулатов ҡаһарман­лығы менән ғорурланып йәшәне, тол әсәһен ғүмере буйы ҡәҙерләне. Шуға­лыр, мәңгелек йорттары, шағир васы­яты менән, йәнәшә. Фатирында (йыш күрер инем) яугир атаһына бағышлап тектергән гимнастерка һәм ҡыҙыл йон­доҙло буденовканы «иң яҡыны күреп» һаҡланы. Бына ҡайҙа илһөйәрлек һәм яугир атайҙар аманатына, әсәләр на­мыҫы һәм бөйөклөгөнә тоғролоҡ!

Академик Ғайса Хөсәйенов: «Нин­дәй генә осорҙар кисермәһен, әҙәбиәт­тә, сәнғәттә ниндәй генә үҙгәрештәр, киҫкен һынылыштар булмаһын, Ирек Кинйәбулатовтың поэзияһы, нигеҙҙә, тыштан тыныс тонлы, эстән үҙенсә тәбиғи моңло ижад булып ҡала. Уның поэтик үҙенсәлеге ҡәҙимге һәм хәҙерге тормошто тәбиғи ағышында традици­он һүрәтләү саралары аша тәбиғи итеп тасуирлауҙа», - тип билдәләне. Йәнә бер яҡташы, профессор Тимерғәле Килмөхәмәтов әйтеүенсә: «Ирек Кинйәбулатов лирикаһы, ысынлап та, тыуған төйәккә тамырланып үҫә һәм көс ала. Ул заман шағиры, шиғырҙары, поэмалары бөгөнгө дәүерҙең яланғас нервыһына бәйләнгән».

Ирек Кинйәбулатов заманын­да «Мин – башҡорт!» тип күптәрҙе һағайтһа ла, асылда, Әнғәм Хәбиров әйтмешләй, «Мин – россиян!» булып ҡалды. Республикабыҙҙа, Ватаны­быҙҙың төрлө тарафтарында дуҫ-иш араһында төрлө милләт вәкилдәре булды. Татарстандың халыҡ шағиры Роберт Миңнуллин: «Уны Ҡазанда ла яраттылар» мәҡәләһендә былай тип яҙҙы: «Һуңғы йылдарҙа ул Ҡазанда М. Ғафури, Х. Туфан, Ғ. Туҡай юбилейҙа­рында ҡатнашты. Өс тапҡыр ялҡынлы телмәре менән сығыш яһаны. Ул килеү менән, тиҙ арала «Ирек Кинйәбулатов Ҡазанда!» тигән хәбәр таралыр ине. Ошондай дуҫым менән ғорурланам!», - тип яҙҙы иҫән саҡтарында. Эйе, Ирек Кинйәбулатов ижады хәҙерге башҡорт шиғриәтенең йөҙөн билдәләр күре­нешкә әүерелде. Был, беренсе сиратта, авторҙың шиғриәткә оло яуаплылыҡ менән ҡарауына, шиғырҙың юғары ва­зифаһын, илаһи көсөн, тылсым серен таныуға бәйле булды. Автор «Шиғриәт» әҫәрендә шул яуаплылыҡты тәрән той­ҙо, ҡәләмдәштәрен дә шуға саҡырҙы: «Эй, шиғриәт, һинең менән йәшәп, /Торам ҡайсаҡ һинән ҡырҙараҡ. / Һи­нең менән күпме ҡанатланһам, /Һинең алда күпме ҡыҙарам/». Ирек Кинйәбулатовтың ошо шиғырҙа сағылған үҙ-үҙенә талапсанлығы әле лә һоҡлан­дырмай ҡалмай: «Ихлас һүҙем ышан­дырмай икән,/Һин ғәйепле түгел, мин – үҙем/». Ышанабыҙ, әле оҙаҡ йылдар һәр һүҙеңә ышанасаҡбыҙ, шағир, ке­шеләрҙе ышаныс йәшәтеүенә үҙең дә инана инең фани донъяла.

Арҡа терәр башҡа халҡым да юҡ...

Был шиғри юлдар Ирек Кинйәбу­латовтың өс строфанан торған һәм «Бер уйлаһаң - тағы ниндәй ирлек,/Кәрәк тағы ниндәй иркенлек» ти­гән юлдар менән башланған исемһеҙ шиғырынан алынды. Исемһеҙ, әммә, минеңсә, поэтик әҫәр тулыһы менән замандашыбыҙҙың шиғри йөҙөн, ижад кредоһын билдәләр аҫыл юлдар. Тап ошо шиғырҙа авторҙың бар ихласлығы, кешеләргә әйтер һүҙе, хатта бәхиллә­шеү һүҙҙәре сағыла кеүек. Ана, ни тип тамамлай ул: «Йөрәгемдә ни барлығын әйтәм /– Эсемдәге тышта – серем юҡ./Арҡа терәр башҡа халҡым да юҡ, /Барып үлер башҡа ерем юҡ./» Бар бул­мышы, тормош юлы, рухи донъяһы, кешеләр менән, милләтенә ҡарамай, яҡын күреп аралаша белеүе менән раҫланды шағирҙың ижад кредоһы. Ха­лыҡ, хаҡлыҡ һәм кешеләр – шағирҙың, ысынлап та, донъяға ҡарашы, йәшәү рәүеше ине. Ул ошо өс бөйөк төшөн­сәнән айырылманы, шуларһыҙ ниндәй «ирек һәм иркенлек» булыуы мөмкин?! Пушкин алда әйтелгән юлдарҙа, бил­дәле булыуынса, үҙ заманын «ҡаты бы­уат» тип нарыҡлаған. Ирек Кинйәбу­латов дәүере бигүк ҡатынан булмаһа ла аяуһыҙ 38-ҙә тыуған шағирҙы ғазаплы уйҙарға һалды, заман өсөн һыҙланыуҙа­ры уның шиғырҙарында бар дөрөҫлө­гөндә яңғыраны. Иғтибарҙы авторҙың «Йөрәк ҡаны» тип аталған шиғырына йүнәлтеү ҙә етәлер. Әҫәр уҙған быуат­тың 90-сы йылдар башындағы Чечен ҡан ҡойошона бәйле.

...Күпме түҙҙем яҙмайынса,

Инде түҙер саралар юҡ.

Уйлай китһәң кешеләрҙә

Ниндәй генә яралар юҡ.

Күренеүенсә, үҙ Ватаныңда, кисә генә дуҫ һәм туған халыҡтар араһын­да ҡан ҡойошоу шағирҙы ғазаптарға һала, башҡорт һәм башҡа туғандаш халыҡтарҙың фажиғәһе һыҙландыра уны. «Һаман ана уландарҙы /Оҙаталар үлтермескә. /Кемдер ята Грозныйҙа, /Кемдер ята Гудерместа/». Дүрт йыл буйы хәрби крейсерҙа, донъя именле­ген һаҡлап, диңгеҙ кискән старшина, һуңынан капитан Ирек Кинйәбулатовтың уҙған быуатта әйткәне бөгөн дә актуаль түгелме, ә ундай һүҙҙәргә ир йөрәге лә кәрәктер. «Мәскәүҙәге ҡай­һы берәүҙең /Уятырға нисек аңын: /Инде күпме эсеү мөмкин /Үҙ халҡың­дың йөрәк ҡанын?/». Иректәй, шағир әйтмәһә, кем әйтәлер бындайҙы...Әйткәндәй, Пушкин менән бәйле бер шиғырында Ирек Кинйәбулатов бы­лай тип яҙҙы: «Аҡланыҡмы Пушкин өмөттәрен,/ Аҡланыҡмы Пушкин хы­ялын?/Гений ҡаршыһында гонаһ той­оп, /Заман үҙе тора оялып/».

Әҙәбиәт белгесе, профессор Ти­мерғәле Килмөхәмәтовтың шағир тураһындағы яҙмаларында шундай юлдар бар: «Заман тураһында шиғыр яҙыу, төптәнерәк уйлаһаң, хәтәр эш». Яҙҙы Ирек Кинйәбулатов, түҙә алма­ны, яҙҙы һәм нисегерәк итеп яҙҙы! Бө­гөн экологик проблеманы күтәрмәгән шағир юҡтыр, ә Ирек Кинйәбулатов, шағир һәм журналист, «Бөрйән эте» әҫәрендә ошо рәүешле набат һуҡты:

Себен кеүек үтә машиналар,

Эттәр ятып ҡала, өрмәйҙәр.

Бар урманды ташып бөтөп барһын,

Эттәр, әйтерһең дә, күрмәйҙәр.

Эттәр менән эт булмаҫҡа ине,

Ниндәй уйға эттәр тарыған?

Әллә улар өрә белмәй тыуған,

Әллә улар өрөп арыған.

Бөрйән эте, нисек итеп, нисек

Өрмәҫкә һин шулай өйрәндең?

Шуны күреп янам, гүйә бәйле

Мин ҡарауыл эте Бөрйәндең.

Шиғырға Т. Килмөхәмәтов баһаһы менән сикләнәйек: «Өрмәүсе эт – өнһөҙ халыҡ – әҫәргә оҙон ғүмер би­реүсе тере фекер ул». Ифрат дөрөҫ баһа. Ә шағир ҡаһарманлығы ниҙә?! Үҙен шул эт менән сағыштырып, об­разлы фекер аша эсендәген, йәне әр­неп, әйтеп һалды автор: «Һаҡлар өсөн бөгөн, яҡлар өсөн, / Эй, күп кәрәк әле йөрөргә. / Эттән ҡалышмаҫҡа иҫәбем бар, / Өйрәнмәһәм дә мин өрөргә /». Урмандарға төшкән быйылғы афәт­те күрһә, шағир йөрәге ни эшләр ине икән?!

Йәнә килеп, Ирек Кинйәбулатов егетлеге (был һүҙҙе яратып ҡулла­ныр ине) ҡылдан нескә булыр милли мәсьәләлә айырыуса асыҡ сағылды. Уның «егетлеге» башҡортлоҡто милли сикләнгәнлек ҡыҫаларында түгел, ә Рәсәй патриотизмы менән һуғарылы­уында күренде. Һүҙ киң билдәле, айы­рым шиғри йыйынтыҡҡа исем биргән «Мин - башҡорт!» шиғыры хаҡында. Уның ижадында башҡорт халҡының данлы тарихы, милләтебеҙҙең хәле проблемаһы үҙәккә ҡуйылды. Бығаса беҙҙең поэзияла бындай ҡырҡа мил­ли ҡараш ул кимәлдә күтәрелмәне. Шуныһы ҡыуаныслы: шағир милли сикләнгәнлекте алға ҡуйып, башҡорт­лоҡ менән маһайманы, киреһенсә, Рәсәй халыҡтары араһындағы роле менән ғорурланды. Профессор Әнғәм Хәбиров (урыны йәннәттә булһын) әҫәрҙең Мостай Кәримдең «Россиян­мын» шиғыры менән ауаздашлығын билдәләп, ошолай тип яҙып сыҡты: «Ирек Кинйәбулатовтың поэзияһы менән яҡындан танышҡанда, «Мин – башҡорт!» тигән һөйләмдең, ысынлап та, тиктомалға күкрәк һуғыу түгелле­генә ышанаһың». Эйе, башҡаларҙы түбәнһеткән әҙәм - үҙе патриотик шәхес була алмай. Ирек Кинйәбулатов Башҡортостанды ла, Рәсәйҙе лә тиң яратҡан оло шәхес ине:

Мин - күптәнге,

Киләсәкке башҡорт –

Меңәр йыллыҡ юлым артымда.

Үткәндәре барҙың – киләһе бар,

Шуны белһен йәшем, ҡартым да.

Шул уҡ ваҡытта шағир Рәсәйҙең ике быуат араһындағы яҙмышын уйлап борсолдо, көрсөк сәбәптәрен эҙләне, йәне һыҡранды: «Үҙ илеңде – илем, тиһәң, / Ирендәре уның кибә. / Үҙ те­леңдә һөйләгәнде / Ул сит күрә, сит­кә тибә». Бындай һүҙҙәрҙе йәнә тик ҡаһарман шағирҙар ғына яҙа алалыр. Шөкөр, һуңғы осорҙа илебеҙҙә мил­ләттәр яҙмышына ҡараш ыңғай яҡҡа үҙгәреүе, туған телдәрҙе милли республикаларҙа һаҡлау һәм үҫтереү аныҡ эштәр менән нығытылыуы күҙәтелә. Быға, һис шикһеҙ, шағир ихлас ҡыуа­ныр ине...

(Дауамы бар).

Фәнзил САНЪЯРОВ,

Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге

премия лауреаты,

Салауат Юлаев ордены кавалеры.